LE TOURNEAU, Roger

2 Eylül 1907 tarihinde Paris’te doğdu. Massillon Katolik Okulu’nu, Charlemagne Lisesi’ni ve Yüksek Öğretmen Okulu’nu (Ecole Normale Supérieure) bitirdi. 1929’da Fas’a düzenlenen okul gezisi sırasında tanıştığı burada görevli bir generalin kızıyla, kız kardeşi de Mağrib uzmanı şarkiyatçı André Adam ile evlenince Kuzey Afrika’ya ilgisi arttı. 1930’da mezun olduktan sonra Fas’taki Mevlây İdrîs Koleji’ne Latince ve Fransızca öğretmeni tayin edildi. Bir müddet Fas’taki askerî birliklerin eğitiminde de görev aldı. 1935-1941 yılları arasında kolejde müdürlük yaptı. Bu tarihî şehirdeki müslüman Arap medeniyetinden etkilendi ve Arapça öğrendi. Fas’taki el sanatları konusunda 1933-1939 yıllarında B. Guyot ve L. Paye ile ortak makaleler yazıp yayımladı. Şam’daki Fransız Enstitüsü müdürü Robert Montagne ve l’Institut des Hautes Etudes Marocaines müdürü Évariste Lévi-Provençal ile tanışması şarkiyatçılığa olan ilgisini arttırdı.

II. Dünya Savaşı’na sakatlığı yüzünden katılamayan Le Tourneau 1941’de Tunus Kamu Eğitimi ve Güzel Sanatlar müdürlüğüne getirildi. Almanlar Kasım 1942’de Tunus’a girince kendisini ve arkadaşlarını tutuklayarak Berlin’e götürdüler. Bir müddet kampta tutulduktan sonra Fransız hükümetine teslim edildi. Paris civarında göz hapsindeyken dostlarının yardımıyla tekrar başladığı öğretmenliği bırakarak Mayıs 1944’te İspanya üzerinden Fas’a kaçmaya çalışırken yakalanarak hapse atıldı. Birkaç ay sonra serbest bırakılınca Fas’a geçtiyse de devlet görevinden menedildi.

Paris’teki Müslüman İdaresi Yüksek Tedkikleri Merkezi müdürü olan Robert Montagne, Le Tourneau’yu yardımcılığına getirdi (1945-1947). Devlet memurluğuna izin verilince 1947-1957 yılları arasında Cezayir Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde ve Yüksek İslâm Araştırmaları Enstitüsü’nde İslâm tarihi dersleri okuttu. Burada Arapça’dan tercümeler yaptı; Mevlây İdrîs Koleji’nde görevliyken başladığı, sömürgecilik öncesi Fas şehrini konu alan doktora tezini tamamlayarak 1949’da Sorbonne Üniversitesi’nde savundu. İkinci tez olarak da notlar ekleyip tercüme ettiği İbnü’l-Kalânisî’nin Târîḫu Dımaşḳ’ının 1075-1154 yılları arasındaki olaylarla ilgili bölümünü takdim etti. 1951 yılında UNESCO tarafından Libya’ya görevli olarak gönderildi.

Tez savunmasının ardından üniversitede kürsü sahibi olan Le Tourneau, ayrıca Cezayir Tarih Cemiyeti’nin (Société Historique Algérienne) faaliyetlerine katılarak genel sekreterliğini yürüttü. 1954 yılından itibaren Cezayir’in bağımsızlık mücadelesinin Fransa ile savaşa dönüşmesi üzerine burada daha fazla kalamadı. 1956’da Légion d’Honneur madalyasıyla taltif edilen Le Tourneau, Cezayir’i Fransa’nın bir parçası gibi gören meslektaşlarından ayrılarak Fransa’ya döndü ve Aix-en-Provence Üniversitesi’nde İslâm medeniyeti profesörlüğüne tayin edildi. Eski öğrencilerinin millî hareketlerde önemli rol oynadıkları süre zarfında ülkesiyle Mağrib ülkeleri arasında ara buluculuk yaptı. Bu üniversitede okuyan Mağribli öğrencilerle yakından ilgilendi. Fransız araştırmacılarını da Mağrib tarihi ve İslâm medeniyeti üzerinde çalışmaya teşvik etti. Kurduğu İslâm Araştırmaları Bölümü’nde aralarında Robert Mantran, André Adam, Lucien Golvin ve André Miquel’in de bulunduğu birçok uzmanı topladı. Kuzey Afrika konusunda kitap ve doküman bakımından dünyanın en zengin kütüphanelerinden birini burada oluşturdu. 1954 yılından itibaren ders ve konferans vermek üzere Amerika Birleşik Devletleri’nin Princeton Üniversitesi’ne gitmeye başlayan Le Tourneau, Kuzey Amerika Ortadoğu Araştırmaları Derneği’nin (MESA) kurucu üyeleri arasında ve International Journal of Middle East Studies dergisinin yayın kurulunda yer alarak Amerika Birleşik Devletleri’nde Ortadoğu araştırmalarının gelişmesine katkı sağladı.

1958’de kurduğu Kuzey Afrika Araştırmaları Merkezi’nin başına Jean-Louis Miège’i geçiren Le Tourneau, 1962 yılından itibaren yayımlanan Kuzey Afrika Yıllığı’ndaki (Annuaire de l’Afrique du Nord) siyasî kronik kısmını bizzat yazdı. Cezayir’de sömürge döneminde neşredilen, başta Revue de la Méditerranéenne ve Revue africaine gibi ondan fazla derginin faaliyetleri 1962’de durdurulunca 1966 yılında Revue de l’Occident musulman et de la Méditerranée adlı dergiyi çıkarmaya başladı. Ölümünden sonra derginin 1973 yılında basılan 13-14 ve 15-16. sayıları onun hâtırasına çıkarılmıştır. Bu merkezin adı önce Akdeniz Afrikası Araştırma Merkezi (Centre de Recherche sur l’Afrique Méditerranéenne), ardından Müslüman ve Akdeniz Toplumları Araştırma Merkezi (Centre de Recherche sur les Sociétés Musulmanes et Méditerranéennes) olarak değiştirildi. Son olarak da Arap ve Müslüman Dünyası Araştırmaları ve İncelemeleri Enstitüsü (Institut de Recherches et d’Etudes sur le Monde Arabe et Musulman [IREMAM]) adını aldı. Halen bu merkezde Afrika, İslâm ve Doğu uzmanı 100 kadar araştırmacı çalışmaktadır. Le Tourneau 7 Nisan 1971 tarihinde öldü.

Eserleri. Fès avant le protectorat (Casablanca 1949; Muhammed Haccî ve Muhammed el-Ahdar tarafından Fâs ḳable’l-ḥimâye adıyla Arapça’ya tercüme edilmiştir [Beyrut 1986]); l’Islam contemporain (Paris 1950); Damas de 1075 à 1154, traduction annotée d’un fragment de l’Histoire de Damas d’Îbn al-Qalânisî (Beyrut 1952); Histoire de l’Afrique du Nord (Paris 1952; Charles-André Julien’in daha önce yayımladığı eserinin II. cildinin yeniden gözden geçirilmiş ilâveli baskısıdır); Les débuts de la dynastie sa’dienne jusqu’à la mort du Sultan M’hammed ech-Cheikh (1557) (Alger 1954); Les villes musulmanes de l’Afrique du nord (Algiers 1957); Fez in the Age of the Marinides (Oklahoma 1961; Nicola Ziadeh eseri Fâs fî ʿaṣri Benî Merîn adıyla Arapça’ya çevirmiştir [Beyrut 1967]); L’évolution politique en Afrique du nord musulmane 1920-1961 (Paris 1962); La vie quotidienne à Fès en 1900 (Paris 1965); The Almohad Movement in North Africa in the Twelfth and Thirteenth Centuries (Princeton 1969; Emîn et-Tayyibî tarafından Ḥareketü’l-Muvaḥḥidîn fi’l-ḳarneyni’s̱-s̱ânî ʿaşer ve’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer adıyla Arapça’ya tercüme edilmiştir [Tunus 1982]; makalelerinin ve diğer çalışmalarının tamamı için bk. Revue de l’Occident musulman et de la Méditerranée, sy. 10 [1971], s. 14-18). Le Tourneau, Encyclopédie de l’Islam için otuz üç madde yazmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 120-121 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.