MA‘HEDÜ’l-MAHTÛTÂTİ’l-ARABİYYE

1946’da Kahire’de yapılan Arap Birliği toplantısında alınan bir kararla Arap Birliği Kültür Dairesi Başkanlığı’na bağlı olarak başlangıçta Ma‘hedü ihyâi’l-mahtûtât adıyla kuruldu. İlk müdürü Yûsuf b. Reşîd el-Iş olup daha sonra bu görevi yapanlar arasında Selâhaddin el-Müneccid, enstitünün faaliyetine katılanlar içinde Fuâd Seyyid, Muhammed b. Tâvît et-Tancî, Muhammed Reşâd Abdülmuttalib, Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Mahmûd Muhammed et-Tanâhî gibi tanınmış ilim adamları bulunmaktadır.

25 Temmuz 1970’te Arap Birliği’nin yeni kurulan kültür alt birimi Arap Birliği Eğitim Kültür ve Bilim Teşkilâtı’na (ALECSO) bağlandı. 1979’da Mısır’ın İsrail’le Camp David Antlaşması’nı imzalaması üzerine kuruluşundan itibaren Kahire’de bulunan Arap Birliği Genel Sekreterliği ve Eğitim, Kültür ve Bilim Teşkilâtı ile birlikte üyeliği dondurulan Mısır’dan Tunus’a, 1981’de de Küveyt’e nakledildi ve yeni bir çalışma programı hazırlandı. Mısır 1989’da Arap Birliği’ne dönünce Kahire’deki enstitü Arap Birliği Eğitim Kültür ve Bilim Teşkilâtı’na bağlı olarak yeniden faaliyete başladı (1990). Irak’ın 1990’daki işgali sırasında bütün varlığı, Arap Birliği Eğitim Kültür ve Bilim Teşkilâtı’na bağlı el-Mevsûʿatü’l-ʿArabiyye’nin Bağdat’taki merkezine taşınan ve faaliyeti durdurulan Küveyt’teki enstitü 1991 yılının sonlarında Kahire’dekiyle birleştirildi.

Enstitünün kuruluş amacı, dünyanın çeşitli yerlerinde bulunan resmî ve özel kütüphanelerdeki Arapça yazmaların kataloglarını tek bir katalogda birleştirmek, katalogu henüz hazırlanmamış yazmaların kataloglarını hazırlamak, Arapça yazmaların mikrofilmini çekerek bunları araştırmacıların istifadesine sunmak, değerli yazmaların tahkikli basımını gerçekleştirmek, yazmalarla ve bunların neşirleriyle ilgili dergi çıkarmak, bu konularda çeşitli kurum ve kuruluşlarla iş birliği yapmak, yazmalar hakkında tanıtma ve eğitme kursları düzenlemek şeklinde belirlenmiştir.

Arap Birliği, Birleşmiş Milletler Eğitim ve Kültür Teşkilâtı ile (UNESCO), Arapça yazmaların mikrofilme alınmasıyla ilgili nakdî yardım konusunda 1962’de bir anlaşma yapmış, 1963’te Mısır’da Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye ile ona bağlı el-Hizânetü’t-Teymûriyye, Tal‘at, Mustafa Fâzıl, Halîm, Kūle, Şinkītî, Zekiyye ve diğer birçok kütüphanede bulunan yazmaların önemli bir kısmının mikrofilmi çekilerek arşivlenmiştir. Yazma eser veya mikrofilmlerin temini için Mısır, Suriye, Lübnan, Filistin, Fas, Tunus, Hindistan, İran, Türkiye, Yemen, Suudi Arabistan, Almanya, İspanya, Portekiz, İngiltere, Rusya, İtalya ve Yugoslavya gibi birçok ülkeye heyetler gönderilmiştir. Enstitünün mikrofilmini aldığı yazma eser sayısı 1971 yılı sonu itibariyle 30.000’e ulaşmıştı. Enstitünün Küveyt’e nakledilmesinin ardından bu mikrofilmler Kahire’de kaldığından yeni bir arşiv oluşturulmuştur.

Enstitü, daha sonra mikrofilm arşivinde bulunan yazmaların katalog çalışmalarına başlamıştır. Fuâd Seyyid’in hazırladığı, tarih ve riyâzî ilimlerle tabii ilimler dışındaki konuları kapsayan I. cilt (Kahire 1954) enstitünün 1950’ye kadar mikrofilme çektiği yazmaları ihtiva etmektedir. Katalogun tarihle ilgili yazmaları içine alan II. cildinin ilk kısmını Lutfî Abdülbedî (Kahire 1956), iki (Kahire 1957) ve üçüncü (Kahire 1959) kısımlarını Fuâd Seyyid hazırlamıştır. Dördüncü kısmı (Kahire 1970) hazırlayanın adı belirtilmemiştir. III. cildin astronomi, astroloji ve mîkāta dair yazmaları ihtiva eden ilk kısmını Paul Kunitzsch (Kahire 1958), tıp yazmalarını içeren ikinci kısmını İbrâhim Şebbûh (Kahire 1959) düzenlemiştir. Tıp katalogunun ikinci kitabı 1978’de yayımlanmıştır. Fuâd Seyyid’in hazırladığı üçüncü kısım (Kahire 1960), riyâziyyâta (hesap, cebir, hendese), dördüncü kısım (Kahire 1963) kimya ve tabîiyyâta dairdir. Yine Fuâd Seyyid’in düzenlediği katalogun IV. cildi (Kahire 1964) genel bilim-sanat konularındaki yazmaları kapsar. Enstitü daha sonra Fuâd Seyyid’e ait I. cilde (1954) zeyiller yayımlamıştır. I. cildin edebiyat yazmalarının ikinci kısmını (1979) hazırlayanın adı zikredilmemiş, üçüncü bölümü (Kahire 1400/1980), Münîr Muhammed el-Medenî, dördüncü (Kahire 1994), beşinci (Kahire 1995) ve altıncı (Kahire 1996) kısımlarla nahiv yazmalarının ikinci kısmı (Kahire 1997) İsâm Muhammed Şentî, fıkıh yazmalarına yapılan zeylin ilk cüzü (Küveyt 1986) Abdülhafîz Mansûr ve Abbas Abdullah Künne tarafından hazırlanmıştır. Şentî, Paul Kunitzsch’in daha önce düzenlediği katalogu da ilâvelerle yeniden neşretmiştir (Kahire 1999). Enstitünün Küveyt Kütüphanesi’ndeki hadis mikrofilmleri katalogunu Abbas Abdullah Künne hazırlamıştır (I. cilt, Kahire 1997). Çeşitli ülkelerdeki yazma eser kütüphanelerinin kataloglarını yayımlayan enstitü basılı klasik Arapça kitaplarla ilgili bir katalog da neşretmiştir (el-Muʿcemü’ş-şâmil li’t-türâs̱i’l-ʿArabiyyi’l-maṭbûʿ, I-V, haz. Muhammed Îsâ Sâlihiyye, Kahire 1992-1995).

Enstitünün 1955’te yayımlamaya başladığı, yılda iki sayı çıkan Mecelletü’l-Maʿhedi’l-Maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye adlı dergi 1999’da XLIII. cilde ulaşmış olup yayımı devam etmektedir. Dergide çeşitli kütüphanelerdeki Arapça yazmaların meselelerine, bunların tanıtılmasına ve enstitünün etkinliklerine dair yazılar bulunmaktadır. Aḫbârü’t-türâs̱i’l-ʿArabî adıyla on beş günde bir çıkarılan dergide ise Arapça yazmaların neşirleri hakkında bilgilere ve bazı yazmaların neşirlerine yer verilir. Enstitünün 50. kuruluş yıldönümü münasebetiyle 21-22 Nisan 1996 tarihinde Kahire’de bir kongre düzenlenmiş, sunulan tebliğ ve değerlendirmeler dergide yayımlanmıştır (bk. bibl.).

Ayrıca her yılın sonunda o yıl neşredilen yazmalar, herhangi bir kütüphanede mevcut olup da kataloglara girmemiş, GAL, GAS vb. eserlerde yer almayan yazmalara dair bir indeks yayımlayan enstitü birçok önemli yazmanın neşrini gerçekleştirmiştir. Otuza yakın yazma müstakil kitap halinde, seksen kadarı da dergide yayımlanmıştır (bir listesi için bk. MMMA [Kahire], XL/1 [1417/1996], s. 160-166). Zehebî’nin Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ adlı eseri, İbn Manzûr’un Muḫtârü’l-Eġānî’si, İbn Fâris’in Mücmelü’l-luġa’sı, Mekkî b. Ebû Tâlib’in et-Tebṣıra’sı, Şemsüleimme es-Serahsî’nin Şerḥu’s-Siyeri’l-kebîr’i, İbn Sîde’nin el-Muḥkem’i, Belâzürî’nin Ensâbü’l-eşrâf’ı, Kerecî’nin İnbâṭü’l-miyâhi’l-ḫafiyye’si bunlar arasında zikredilebilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 330-331 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.