MAHFÛZ, Hüseyin Ali

Bağdat’ta doğdu. Âl-i Mahfûz olarak bilinen köklü bir aileye mensuptur. Küçük yaşta babasını kaybedince yetişmesi ve eğitimiyle amcası Muhammed Mahfûz ilgilendi. Amcasının kütüphanesi onun İslâm kültürü ve medeniyetiyle tanışmasını sağladı. Bu sayede Kâzımiye semtindeki ilmî ve edebî meclislere katıldı, âlim ve ediplerden faydalandı. Mantık ve usul ilmine dair ilk bilgileri dönemin âlimlerinden tahsil ederken Arapça, fıkıh, kelâm, tefsir, hadis, felsefe, ahlâk ve edebiyat gibi ilimlere dair eserleri amcası ve yakınlarının gözetiminde kendi kendine okudu. Daha sonra Bağdat’taki yüksek öğretmen okuluna girdi; 1947’de mezun olunca bir süre öğretmenlik yaptı. Tahran Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde hazırladığı doktora tezini 1955’te tamamladı. Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde 1966’da profesörlüğe yükseldi. İlim hevesiyle seyahatlere çıktı, gittiği yerlerde âlimler ve şeyhlerle tanıştı. Hadis ilminin yanı sıra Musul’da kıraat âlimi Şeyh Muhammed Sâlih el-Cevâdî’den Âsım kıraatini okudu. 1952’de Tahran’daki İran İlim Akademisi Edebiyat Komisyonu’nda, 1954’te Londra’da Kraliyet Asya Akademisi’nde ve 1956’da Kahire’deki Arap Dil Kurumu’nda görev yaptı. Ayrıca Eğitim Bakanlığı’nda Arap dili müfettişliği, Leningrad Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Kürsüsü’nde hocalık, Bağdat’taki Usûlüddin Fakültesi’nde hadis hocalığı, Bağdat’ta Müstansıriyye Üniversitesi Fars Dili ve Fıkhü’l-luga’da yine hocalık, Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Araştırmaları Bölümü başkanlığı ve Fars Dili Anabilim Dalı başkanlığı, Fars Dili ve Edebiyatı Kürsüsü’nde hocalık gibi çeşitli görevlerde bulundu. Ulusal ve uluslararası konferanslara katıldı, birçok üniversiteden fahrî doktora unvanı aldı. İlme hizmet etmekle geçen hayatı boyunca Irak’taki pek çok âlim ve edibin yetişmesine katkı sağladı. 20 Ocak 2009 tarihinde öldü ve Kâzımiye’de defnedildi. İlmî, dinî ve kültürel canlı ansiklopedi olarak nitelendirilen, Bağdat’a karşı olan sevgisinden dolayı Bağdat şeyhi / Bağdat âşığı diye anılan Hüseyin Ali Mahfûz, vefatından sonra Irak’ın ünlü simaları tarafından ilim ve bilgisine atıflar yapılarak saygıyla anıldı.

Hüseyin Ali Mahfûz’un küçük büyük 1000’i aşkın eser bıraktığı belirtilir. Edebiyat, dil, Doğu dilleri, sanat, tarih, kültür, folklor alanlarında kitap, makale, mektup vb. eserleri olduğu gibi aynı zamanda hadis ve kıraat râvisidir. Yazma eserlere dair 100’den fazla çalışması vardır; eser tahkiki sahasında kendine özgü bir yöntem geliştirmiş, bu yöntem öğrencileri ve birçok âlim tarafından uygulanmıştır. Yirmiden fazla yazma eser kütüphanesinin fihristini hazırlamış, birçok yazmanın tahkikini gerçekleştirmiş, içinde yazma eserlerin de yer aldığı Bağdat’ın en büyük kütüphanesine sahip olmuştur. Arap ve İslâm kültürünü ortaya çıkarmak amacıyla başka çalışmalar da yapan Mahfûz, bilinmeyen bazı müellifleri gün yüzüne çıkarmış, ayrıca onun önerisiyle Irak’ta son dönem müellifleri, bunların ölüm tarihi, şehir vb. konularda tabakat kitapları hazırlanmıştır. Ali Mahfûz, Arapça’nın Türkçe, Farsça ve Hintçe gibi diller yanında Afrika ve Avrupa dillerine yaptığı etkileri konusunda araştırmalar da yapmıştır. Halk diliyle (el-lugatü’l-âmmiyye) edebî dil (el-lugatü’l-fushâ) arasında nasıl bir yaklaşım sağlanabileceğini Taḳrîbü’l-ʿâmmiyye mine’l-fuṣḥâ adlı kitabında ele almıştır. Bunların dışında zıtlar, eş anlamlılar, renkler, para terimleri, rumuz ve alâmetler, mûsiki, mimari, alet terimlerine ilişkin sözlükler hazırlamış, Mevsûʿatü’l-ʿatebâti’l-muḳaddese adlı yedi ciltlik eserinde Arap ve İslâm şehirlerinin tarihleriyle ilgili önemli yorumlarda bulunmuştur. Fars dilini ve kültürünü konu alan veya dili Farsça olan eserler de telif etmiştir. Şair Mütenebbî ile Sa‘dî-yi Şîrâzî’yi birbiriyle karşılaştırdığı eseri mukayeseli edebiyat çalışmalarının güzel örneklerinden biridir (Farsça, Fars edebiyatı ve kültürüyle ilgili eserleri için bk. Hamîd Mecîd el-Hidv, I/25 [2012], s. 166-177). Ayrıca Hz. Peygamber’in hayatı, sünnete uygun yaşayış, ahlâka dair hadisler, Arap ve İslâm tarihindeki savaşlar, önemli günler, İslâm’da çocuk eğitimi gibi konularda eserler kaleme almıştır (çalışmalarının listesi için bk. K. Avvâd, I, 349-353). Bu arada kendisi hakkında da pek çok çalışma yapılmıştır.

Eserleri. Telif: Kütüb-i Ḫaṭṭî-i Fârisî der Mevṣıl (Tahran 1953), el-Münteḫab min edebi’l-Baḥreyn (Tahran 1954), Kütüb-i Ḫaṭṭî-i Fârisî (Tahran 1955), el-Mütenebbî ve Saʿdî (Bağdat 1957; Tahran 1962), Nefâʾisü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye (Kahire 1957), Târîḫu’ş-Şîʿa (Bağdat 1957), Fużûlî el-Baġdâdî (Bağdat 1958), el-Maḫṭûṭâtü’l-ʿArabiyye fi’l-ʿIrâḳ (Bağdat 1959), Ḫizânetü’l-Kütübi’l-Kâẓımiyye (Bağdat 1959), Târîḫu’l-ʿalâḳāt beyne’l-ʿIrâḳ ve’l-İttiḥâdi’s-Sofyetî (Bağdat 1959), Ḫızânetü’d-Duktûr Ḥüseyn ʿAlî Maḥfûẓ bi’l-Kâẓımiyye (Kahire 1960), İbnü’l-Kûfî (Bağdat 1961), Maḫṭûṭât-ı Mehdî Beyânî fî Ṭahrân (Kahire 1961), Ḥamza el-İṣfahânî: Sîretühû ve âs̱âruhû (Bağdat 1962), Saʿdî eş-Şîrâzî (Bağdat 1963), Ârâʾü Ḥamza el-İṣfahânî (Bağdat 1964), Muʿcemü’l-mûsîḳa’l-ʿArabiyye (Bağdat 1964), eş-Şeyḫ Muḥammed ʿAyyâd eṭ-Ṭanṭâvî (Bağdat 1964), Es̱erü’l-luġati’l-ʿArabiyye fi’l-luġati’t-Tâcikiyye (I-II, Bağdat 1964-1965), Mevsûʿatü’l-ʿatebâti’l-muḳaddese (I-VII, Bağdat 1965-1967), Mevsûʿatü’ş-Şuʿarâʾi’l-Kâẓımiyye (I-VII, Bağdat 1967), Meʾâḫıẕü’l-Fużûlî mine’l-Maʿâni’l-ʿArabiyye (Bağdat 1967), en-Nâbiġā el-Baḥrânî (Bağdat 1967), Ḳavâʿidü’l-Luġati’l-Fârisiyye (Bağdat 1972, Zehtâbî ile birlikte), “Muḫtaṣaru Muʿcemi’l-eżdâd” (MMLADm., XLVIII/4 [1973], s. 864-892), eṣ-Ṣanʿânî (Bağdat 1974), Teʾs̱îrü’l-ʿArabiyye fi’t-Türkiyye (Bağdat 1975), el-Fârâbî fi’l-merâciʾi’l-ʿArabiyye (Bağdat 1975), Müʾellefâtü’l-Fârâbî (Bağdat 1975, Ca‘fer Âl-i Yâsîn ile birlikte), el-ʿAnâṣırü’l-ʿArabiyye fî ḥayâti’l-Fârâbî ve S̱eḳāfetih (Bağdat 1975), Devâʾirü’l-Maʿârif ve’l-mevsûʿâtü’l-ʿArabiyye (Bağdat 1977), Ḳāmûsü’l-Mûsîḳa’l-ʿArabiyye (Bağdat 1977), Naẓra fî türâs̱i İḳbâl (Bağdat 1977), Fihrisü Maḫṭûṭâti Külliyyeti’l-âdâb fî Câmiʿati Baġdâd (Bağdat 1977, I. cilt, Nebîle Abdülmün‘im Dâûd ile birlikte), Meṣâdiru dirâseti türâs̱i’l-Baḥreyn (Bağdat 1977), Naẓra fî târîḫi’l-baḥs̱ (Bağdat 1978), Teʾs̱îrü’l-Mütenebbî fi’l-edebi’l-Fârisî (Bağdat 1978), Ṭarâʾif min sîreti Muḥammed Saʿîd el-Ḥubûbî ve edebihî (Bağdat 1978), el-Muṣṭalaḥâtü’l-miʿmâriyye (Bağdat 1978), el-Muṣṭalaḥâtü’l-mûsîḳıyye (Bağdat 1978), Taḳrîbü’l-ʿâmmiyye mine’l-fuṣḥâ (Bağdat 1979), Nes̱rü’l-Fârâbî (Bağdat 1980), el-Fuṣûl fî ʿilmi’l-maḫṭûṭât (Bağdat 1980), Meşrûʿu üsüsi’t-taḥḳīḳ (Bağdat 1980), Dirâsetü meẓâhiri teʾs̱iri’l-ʿArabiyye fi’l-Fârisiyye (Bağdat 1982), Ḳavâʿidü’t-taḥḳīḳ ve uṣûlühû ve ḍavâbiṭuhû (Bağdat 1983), Meşrûʿu taḥḳīḳı ẕeḫâʿiri’t-türâs̱ (Bağdat 1983), Ḫamsete ʿaşere ḳarnen min târîḫi’t-türâs̱i’l-ʿArabî fi’l-Baḥreyn (Bağdat 1983).

Neşir: İbn Abbûd el-Kûfî, Nüzhetü’l-Ġurrî fî târîḫi’n-Necef (Necef 1952); Muhammed b. Habîb, Ümmehâtü’n-nebî (Bağdat 1952); İbn Kemâl Bâşâ, Risâletü meziyyeti’l-lisâni’l-Fârisî (Tahran 1952); a.mlf., Risâle fî taḥḳīḳi lafẓati’z-zındîḳ (Bağdat 1956, 1962); Şerîf er-Radî, Telḫîṣü’l-beyân fî mecâzâti’l-Ḳurʾân (Tahran 1953); Ni‘metullah el-Cezâirî, Şerḥu ʿAyniyyeti İbn Sînâ (Tahran 1954); es-Sümey‘î, Nuḫbetü Sümeyʿî (Tahran 1954); İbnü’l-Havvâm, Risâletü’l-firâse (Tahran 1954); Sâhib b. Abbâd, Risâle fi’l-hidâye ve’ḍ-ḍalâle (Tahran 1955); Sadrü’l-Efâdıl, el-Kelim ve’l-ḥikem (Tahran 1957); Hüseyin b. Abdüssamed el-Hârisî el-Âmilî, Erbaʿûne ḥadîs̱en (Tahran 1957); Ṣaḥîfetü’r-Rıżâ (ʿAlî b. Mûsâ) fi’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye (Tahran 1957); İbn Sînâ, Dîvân (Tahran 1957); İbn Fâris, Fütyâ faḳīhi’l-ʿArab (Dımaşk 1958); Abdülmuhsin el-Kâzımî, el-ʿIrâḳıyyât (Bağdat 1960); Safiyyüddin el-Urmevî, Kitâbü’l-Edvâr (Bağdat 1961); Ali b. Cehm, el-Ḳaṣîdetü’l-müzdevice (Bağdat 1962); Zeynelâbidîn, eṣ-Ṣaḥîfetü’s-Seccâdiyye (Bağdat 1967); Adnân Abdülmecîd, Erbaʿûne ḥadîs̱en fi’t-ticâre (Bağdat 1968); Şiʿru İbn Lüʾlüʾ (Bağdat 1968); Müvâlâtü’s-Seyyid Yaḥyâ Ebi’l-Verd (Bağdat 1968); Cüveynî, Varaḳāt fî uṣûli’l-fıḳh (Bağdat 1970); Berîdî el-Âmilî, el-Ḥudûd ve’l-ḥaḳāʾiḳ (Bağdat 1970); Hâlidî, Ġāyetü’l-vüṣûl fî medâʾiḥi’r-resûl (Tahran 1373); İbn Bâbeveyh, Muṣâdeḳatü’l-iḫvân (Bağdat 1976); Muḳaddimetü’r-ravża min kitâbi’l-Kâfî li’l-Küleynî (Tahran 1377); Muḫtârât mine’l-Ḥamâseti’l-iḫvâniyye (Bağdat 1989). Mahfûz, ayrıca müellifi bilinmeyen Vaṣiyyetü’ş-Şehîdi’l-evvel (Bağdat 1966) ve el-Beyân fi’l-elfâẓi’l-mütedâvele beyne’l-fuḳahâʾ (Bağdat 1969) adlı eserleri de neşretmiştir.

Makale: “el-Fîrûzâbâdî ve’l-ḳāmûs” (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, IV, Bağdat 1961, s. 197-212); “Muḫtâru Dîvâni İbni’l-Ḫıyemî” (Âdâbu Baġdâd, XIII, 29 vd.); “Ṭabaḳa min aʿlâmi Baġdâd” (Kûrkis Avvâd ile birlikte, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, VII, 1963, s. 243-263); “el-Elfâẓu’t-Türkiyye fi’l-lehecâti’l-ʿIrâḳıyye” (et-Türâs̱i’ş-Şaʿbî [Bağdat 1964], I/6, s. 33-36); “eş-Şeyḫ eṭ-Ṭûsî” (Risâletü’l-İslâm [Bağdat 1971], V/1-2, s. 86-102); “Şîʿr-i Fârisî-i Celâleddin-i Devvânî” (Âdâbu Baġdâd [1973], XVI, 43-73); “Muḫtaṣaru Muʿcemi’l-eżdâd” (MMLADm., XLVIII [Dımaşk 1973], s. 864-892); “Mehmed Murâd el-İstanbûlî, Ḳavâʿid-i Ems̱ile-i Fârisiyye” (Âdâbü Baġdâd, XVIII [1974], s. 335-356); “Muṣṭafâ Ḫayret er-Rûmî, el-Mefâtîḥu’d-dürriyye” (Âdâbu Baġdâd [1974], XVII, 277-317); “Âs̱âru Ḥubeyş et-Tiflîsî” (MMLADm., L/1-2 [1975], s. 392-406); “ʿİlmü’l-maḫṭûṭât” (el-Mevrid [Bağdat 1976], V/1, s. 144-145); “Es̱erü’l-ʿArabiyye fi’l-Ûrdiyye” (Âdâbü Baġdâd [1977], I/21, s. 129-165); “Kitâbü’l-Muḳniʿ fi’l-ḥisâb li-ʿAlî b. Aḥmed en-Nesevî” (el-Mevrid, VI/4 [Bağdat 1398/1977], s. 483-485); “Devâʾirü’l-maʿârif” (el-Mevrid [1977], VI/4, s. 341-368); “Es̱erü’l-ʿArabiyye fi’ş-Şuʿûbi’ş-şarḳıyye” (el-Mevrid [Bağdat 1981], IX/4, s. 215-231); “Ebnâʾü’l-Es̱îr” (Buhûs̱ü nedveti ebnâʾi’l-Es̱îr, Musul 1982, s. 99-143); “el-Muṣtalaḥâtü’l-mûsîḳıyye” (el-Mûsîḳa’l-ʿArabiyye [Bağdat 1983], II, 31-44); “Müfredâtü’l-ʿAṭṭâr” (et-Türâs̱ü’ş-Şaʿbî [Bağdat 1984], IX-X, 71-100).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 173-175 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.