MAHMESÂNÎ

Beyrut’ta doğdu. İlk öğrenimi I. Dünya Savaşı’nın olağan üstü şartları içinde geçti. 1919 yılında Fransız işgali altındaki Beyrut’ta Amerikan Üniversitesi’ne bağlı okullarda başladığı orta ve lise tahsilini 1924’te tamamladı. Ardından Fransa’ya giderek Lyon Üniversitesi’nde hukuk öğrenimi gördü; özel hukuk ve iktisat alanında iki diploma aldı. Bu üniversitede Les idées économiques d’Ibn Khaldoun adlı teziyle (Lyon 1932; Beyrut 1933) doktorasını tamamladıktan sonra Londra Üniversitesi’nde hukuk dalında lisans diploması aldı (1935).

Subhî el-Mahmesânî, Paris’te öğrenimini sürdürürken 1929 yılından itibaren Lübnan’da Sûr şehri mahkeme kadılığı, Şûf’ta sulh hâkimliği, Beyrut’ta karma istînaf mahkemesi müsteşarlığı, temyiz ve istînaf mahkemesinde kadılık ve başkanlık (1938-1946) ve yüksek şer‘î mahkeme savcılığı görevlerinde bulundu. 1947’de hâkimlikten ayrılarak avukatlık yapmaya başladı. 1938-1974 yılları arasında Lübnan ve Saint Joseph üniversiteleriyle Ma‘hedü’d-dirâsâti’l-Arabiyye’de hocalık yaptı. 1945’te Kahire’de Arap Birliği ve aynı yıl San Francisco’da Birleşmiş Milletler sözleşmesinin hazırlanmasında Lübnan heyetine hukuk danışmanı olarak katıldı. Milletlerarası Tahkim Mahkemesi’nde millî şube üyeliği, çeşitli milletlerarası tahkim komisyonlarında üyelik ve başkanlık yaptı. 1964-1968 yıllarında Beyrut milletvekilliği, 1966’da İktisat bakanlığı görevlerinde bulundu. Ancak siyasetten hoşlanmadığı için bakanlıktan ayrıldıktan sonra öğretim üyeliği göreviyle telif çalışmalarını sürdürdü. Dımaşk, Kahire ve Bağdat Arap Dili akademilerine üye olan Mahmesânî tedavi için gittiği Paris’te 10 Eylül 1986 tarihinde vefat etti. Gerek Batı’da hukuk öğrenimi görmesi gerekse müslümanlarla gayri müslimlerin bir arada yaşadığı bir ortamda yetişmesi Mahmesânî’yi İslâm hukukunu Batı hukukuyla karşılaştırdığı, İslâm hukukunu çağdaş hukuk teknik ve teorileri açısından ele aldığı çalışmalara yöneltmiştir.

Eserleri. 1. Felsefetü’t-teşrîʿ fi’l-İslâm. İslâm hukukuna giriş mahiyetinde özlü bir eser olup yabancılara ve yabancı kültürle yetişenlere İslâm hukukunu tanıtmak, İslâm hukukunu bilenlere de Batı hukukunun üslûbunu öğretmek, her iki hukuk sistemi arasındaki benzerlik ve ayrılıklara dikkat çekmek amacıyla telif edilmiştir (Beyrut 1946, 1952, 1981, 5. bs.). Eser Urduca (Lahor 1955), İngilizce (trc. Farhat J. Ziadeh, Leiden 1961) ve Farsça’ya (Tahran 1968) çevrilmiştir.

2. en-Naẓariyyetü’l-ʿâmme li’l-mûcebât ve’l-ʿuḳūd fi’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. Müellifin önemli eserlerinden biri olup İslâm hukukunda akid ve borç teorisine dairdir. Meseleci bir metotla tedvin edilen klasik fıkıh literatürünün, yapısı gereği çağdaş hukuk biliminde olduğu gibi bütün borç nevilerini kapsayan genel bir teoriye sahip bulunmadığını, ancak bunun için gerekli birikim ve temelin mevcut olduğunu belirten müellif daha önce bu yönde yapılan çalışmaların yetersiz kaldığını, kendisinin İslâm borçlar hukukunun genel hükümlerini ortaya koymaya çalıştığını ifade eder. Çeşitli baskıları yapılan eser (Beyrut 1948, 1972, 1983) Farsça’ya çevrilmiştir (Tahran 1961).

3. ed-Düstûr ve’d-dîmuḳrâṭiyye (Beyrut 1952).

4. el-Mebâdiʾü’ş-şerʿiyye ve’l-ḳānûniyye fi’l-ḥacr ve’n-nafaḳāt ve’l-mevârîs̱ ve’l-vaṣiyye. Saint Joseph Üniversitesi’ndeki Fransız Hukuk Enstitüsü’nde üçüncü ve dördüncü sınıf öğrencilerine verdiği konferanslardan oluşan kitap Hanefî fıkhını ve Lübnan’daki uygulamayı esas almıştır (Beyrut 1954, 7. bs. 1981).

5. el-Evżâʿu’t-teşrîʿiyye fi’d-düveli’l-ʿArabiyye mâżîhâ ve ḥâżıruhâ. Günümüzdeki Arap ülkelerinde dünü ve bugünüyle yasama konusuna, bunun tarihî ve içtimaî sebeplerinin tahliline dairdir (Beyrut 1957, 1962, 1965, 1972, 1981).

6. Muḳaddime fî iḥyâʾi ʿulûmi’ş-şerîʿa. Mahmesânî’nin Tunus’ta verdiği, ictihad, fukahanın ihtilâfı, fıkhın tedvini, devlet ve devletler arası ilişkiler, hukuk ve temel özgürlükler, aile düzeni gibi konulara dair on iki konferansı ihtiva etmektedir (Beyrut 1962).

7. The Principles of International Law in the Light of Islamic Doctrine. Müellifin Lahey’de Academy of International Law’da 1966 yazında öğrencilere verdiği konferanslardan oluşmaktadır (Leiden 1966).

8. el-Ḳānûn ve’l-ʿalâḳātü’d-devliyye fi’l-İslâm. Bir önceki eserin gözden geçirilip bazı çıkarma ve ilâvelerle yeniden telif edilmiş şeklidir (Beyrut 1972, 1982).

9. ed-Deʿâʾimü’l-ḫuluḳıyye li’l-ḳavânîni’ş-şerʿiyye (Beyrut 1973, 1979).

10. el-Evzâʿî ve teʿâlîmühü’l-insâniyye ve’l-ḳānûniyye (Beyrut 1978).

11. el-Mücâhidûn fi’l-ḥaḳ. Hicret, İmam Mâlik, Evzâî, Ebû Yûsuf, Mâverdî, İbn Kayyim el-Cevziyye, İbn Haldûn, Abdürrezzâk Ahmed es-Senhûrî ve Muhammed İkbal hakkında kaleme alınmış makaleleri ve anma toplantılarında yapılmış konuşmalardan seçmeleri içerir (Beyrut 1979, 1985).

12. Erkânu ḥuḳūḳı’l-insân (Beyrut 1979).

13. el-Müctehidûn fi’l-ḳażâʾ. Fıkhın tedvini ve mezheplerin teşekkülünden önce kadılık mesleğinde ün yapmış üç selef âlimi olarak Kādî Şüreyh, İbn Şübrüme ve İbn Ebû Leylâ’nın biyografileriyle yargılama hukuku başta olmak üzere çeşitli konularla ilgili ictihadlarını ihtiva etmektedir (Beyrut 1980, 1985).

14. Fî dürûbi’l-ʿadâle: Dirâsât fi’ş-şerîʿa ve’l-ḳānûn ve’l-ʿalâḳāti’d-devliyye. Daha önce yayımlanmış bazı makale ve konferanslarından oluşmaktadır (Beyrut 1982).

15. Türâs̱ü’l-ḫulefâʾi’r-râşidîn fi’l-fıḳh ve’l-ḳażâʾ (Beyrut 1984).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 345-346 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.