MAHMÛD PAŞA el-FELEKÎ

Asıl adı Mahmûd Ahmed Hamdî olup Mahmûd Hamdî diye de bilinir. 1230’da (1815) Mısır’ın Garbiye vilâyetine bağlı Hissa kasabasında doğdu. Babası erken yaşta vefat edince Mısır donanmasında subay olan ağabeyinin himayesinde yetişti. Eğitimine 1824’te İskenderiye’de ağabeyinin yanında devam etti. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra ağabeyinin de okuduğu Tersâne’ye (el-Medresetü’l-Bahriyye) devam etti ve buradan 1833’te mezun oldu. Aynı yıl bir grup öğrenci ile birlikte Kahire’ye geçerek Bulak’ta yeni kurulmuş olan Mühendishâne’de (Politeknik Okulu) öğrenime başladı. Eğitimini 1839 yılında tamamladıktan sonra mülâzım rütbesiyle aynı okula hoca olarak atandı. Matematik ve astronomi dersleri verdi. Kendi çabasıyla Fransızca öğrendi ve bu dilden matematiğe dair bir eser tercüme etti (aş.bk.). 1842’de bölük emini (yüzbaşı) rütbesi aldı. Bu tarihten sonra astronomi çalışmalarına ağırlık verdi, Mühendishâne’nin yöneticisi Jean Baptiste Joseph Delambre ve Louis-Benjamin Francœur’un çalışmalarından yararlanarak orada astronomi okutmaya başladı. Aynı zamanda Mühendishâne’ye bağlı Rasathâne’ye (el-Mersadü’l-felekî) müdür tayin edildi. Kronoloji alanına ilgi duyan Felekî hocalığı esnasında 1848 senesi için bir yıllık hazırladı. Bu yıllıkta, hicrî takvim ile Gregoryen, Kıptî, Yunan ve yahudi takvimlerinin dönüşüm tablolarına ek olarak, güneş ve ayın tüm yıl boyunca öğle vaktindeki konumlarını hesapladı. Aynı yıl, sağ kolağası (kıdemli yüzbaşı) rütbesine terfi etti ve Felekî unvanını aldı.

Mayıs 1850’nin sonlarına doğru, Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın isteğiyle Bulak’ta kurulan ve 1845’ten beri Bulak Mühendishânesi’nin kurucusu Charles Lambert Bey’in yönetiminde faaliyet gösteren rasathânenin yeniden düzenlenmesini isteyen dönemin Mısır hidivi I. Abbas Hilmi Paşa’nın emriyle, Paris Gözlemevi’nde astronomi eğitimi almak üzere Hüseyin İbrâhim Efendi ve İsmâil Mustafa Efendi ile birlikte Fransa’ya gönderildi. Gözlemevi müdürü François Arago, Neptün gezegenini keşfeden Urbain Le Verrier’i bu konuda çalışmaya teşvik ettiği için uluslararası alanda şöhret sahibiydi. Felekî burada fizikçi Jean-Augustin Barral ve astronom Goujon’dan dersler aldı.

1854’te eğitimini tamamladıktan sonra Avrupa’nın çeşitli gözlemevlerini ziyaret etmek ve manyetik kuvvet ve değişimleri üzerine araştırma yapmak üzere seyahatlere çıktı. Edinburgh, Dublin, Viyana, Prag gibi şehirleri ziyaret etti, dönemin büyük üniversite ve rasathânelerine gitti. Bu ziyaretler dünyaya daha geniş bir perspektiften bakmasında önemli rol oynadı. Bu sırada yaptığı çalışmalar Belçika Kraliyet Akademisi’nin yıllıklarında yer aldı. Kronoloji üzerine çalışmalarına Avrupa’da da devam etti. 1855’te yahudi takvimi ve hicrî takvim üzerine Belçika Kraliyet Akademisi’nce düzenlenen kongreye bir bildiri sundu. 1858’de İslâmiyet’ten önceki Arap takvimi ve Hz. Peygamber’in doğum tarihi ve yaşı üzerine kaleme aldığı çalışma yayımlandı.

1859’da Mısır’a döndükten kısa bir süre sonra Mısır Valisi Said Paşa tarafından kendisine miralay ve bey rütbesi verilerek Mısır Bilim Kurumu’na (el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Mısrî) üye seçildi. Aynı zamanda yeni kurulan Mısır Coğrafya Cemiyeti’nin de (el-Cem‘iyyetü’l-cuğrâfiyyetü’l-Mısriyye) başkan yardımcılığına (daha sonraki yıllarda ise başkanlığa) getirildi. Temel amacı Mısır haritasının çıkarılması olan Mısır Coğrafya Cemiyeti’nin yürüttüğü çalışma sonucunda Mısır’ın ilk topografik haritası hazırlandı. Mahmûd Paşa el-Felekî oldukça uzun süren haritalandırma sürecinin hemen bütün aşamalarında bulundu. 18 Temmuz 1860’ta meydana gelen tam güneş tutulmasını gözlemek üzere Mısır Sudanı’nın merkezi Dongola’ya giderek elde ettiği sonuçları bir rapor halinde kaleme aldı ve Paris’teki Bilimler Akademisi’ne sundu. Ayrıca bu geziden yararlanarak Nil nehri üzerindeki çeşitli yerlerin coğrafî konumlarını belirledi.

Antik Mısır’a özel bir ilgisi olan Felekî, Said Paşa’nın emriyle İskenderiye’de yapılan ilk arkeolojik kazının başkanlığını yaptı. 1863-1866 yılları arasında yapılan bu kazılar sonucunda pek çok eseri gün yüzüne çıkardı. Sirius (Şi‘râ) yıldızını gözlemleyerek piramitlerin yaşını ve yapılış amacını belirlemeye çalıştı. Helenistik dönemin en önemli dinî merkezlerinden biri olan Serapeion’un yerini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmalar sonucunda söz konusu yapının İskenderiye’deki Diocletianus Sütunu önünde yer aldığını iddia etti.

1874’te Kahire Kalesi’ne koydurduğu düzenek vasıtasıyla öğle vaktinin top atışıyla ilân edilmesini sağladı. Bu sistemle kaledeki top, atış mekanizmasına yerleştirilen mercek vasıtasıyla güneş tam öğle vakti meridyenden geçerken ateş etmekteydi. Bu uygulama kısa süre içinde halk arasında kabul görmüş, saatler top atışına göre ayarlanmaya başlamıştır.

Mahmûd el-Felekî Mısır hükümetini 1875’te Paris’te ve 1881’de Venedik’te düzenlenen coğrafya kongrelerinde temsil etti. 1879’da Tapu İdaresi müdürlüğüne, 1880’de Mısır Bilim Kurumu başkanlığına getirildi. 1881’de paşa rütbesine yükseltildi. Bu tarihten itibaren hükümette idarî görevler almaya başladı. 1882 yılında İsmâil Râgıb Paşa hükümetinde iki ay kadar (18 Haziran - 21 Ağustos) Bayındırlık bakanlığı yaptı, ancak aynı yıl İngiltere’nin Mısır’ı işgal etmesine neden olan İskenderiye ayaklanması sonucu bu görevinden ayrıldı. Ardından Nubar Paşa kabinesinde 1883’te Maarif nâzırı vekili oldu. Bu görevi on üç ay on iki gün devam ettirdikten sonra Maarif nâzırlığı görevine getirildi. 10 Haziran 1884 ile 9 Temmuz 1885 tarihleri arasında yürüttüğü nâzırlık döneminde önemli reformlar yaptı. Bunlardan biri Mısır hükümetinden yardım alan yabancı okulların sürekli teftiş edilmesini sağlamasıdır. Kahire’de 6 Şevval 1302’de (19 Temmuz 1885) vefat etti.

Eserleri. Mahmûd el-Felekî’nin 1859’dan önceki dönemde verdiği eserler ağırlıklı olarak dünyanın manyetik kuvvetinin değişimi, takvimler ve astronomik tabloların kullanımı üzerine iken bundan sonraki dönemde yürüttüğü idarî görevin de tesiriyle daha çok arkeoloji ağırlıklıdır.

1. “Observations et recherches sur l’intensité magnétique et sur ses variations pendant une période de 25 ans, de 1829 à 1854” (Bulletins de l’Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, XXI/9, Bruxelles 1854, s. 434-454). Eser müellifin dünyanın manyetik alanının Belçika, Almanya ve Fransa’daki şiddeti üzerine yaptığı çalışmalara dayanmaktadır. Felekî yaptığı ölçümleri Adolphe Quetelet’in 1829’da yaptığı ölçümlerle karşılaştırmış, bu çalışmasından hareketle manyetik alanın yatay bileşeninin özellikle Avusturya bölgesinde iki ölçüm arasındaki dönemde arttığı sonucuna varmıştır.

2. “Mémoire sur les calendriers judaïque et musulman” (Mémoires couronnés et mémoires des savants étrangers, XXVI, Bruxelles 1855, s. 1-36). Yahudi ve İslâm takvimlerinden bahseden bu çalışma Belçika Kraliyet Akademisi’nin düzenlediği kongreye sunulan bir bildiri olup daha sonra Risâle fi’t-teḳāvîmi’l-İsrâʾiliyye ve’l-İslâmiyye adıyla Arapça’ya çevrilmiştir.

3. “Mémoire sur l’état actuel des lignes isocliniques et isodynamiques dans la Grande-Bretagne, la Hollande, la Belgique et la France” (Mémoires couronnés et mémoires des savants étrangers, XXIX/4, Bruxelles 1856). 1855 yazında İngiltere, İrlanda, İskoçya, Hollanda, Belçika ve Almanya’ya giderek 45 farklı yerde manyetik kuvveti ölçen müellif, Dublin’den Ren nehrine kadar uzanan 14 boylam derecelik bölge ile Paris’ten Edinburgh’a kadar 7 enlem derecelik bölgenin eşit şiddet ve eşit sapma çizgilerini çizmiş ve bu gözlemleri Edward Sabine’nin 1837 yılında yaptığı ve yalnızca Britanya adaları ile sınırlı haritasıyla karşılaştırmıştır.

4. “Etat actuel des éléments du magnétisme terrestre à Paris et dans ses environs ; inclinaison magnétique” (Comptes rendus des séances de l’Académie des Sciences, XLII, séance du 12 mai 1856; XLIII, séance du 13 octobre 1856). Paris ve çevresindeki manyetik alanın eğim açısı ve kuvveti hakkında ayrıntılı bir çalışma olan bu makale Risâle fi’l-ḥâleti’l-ḥâżıra li’l-mevâddi’l-mıġnâṭisiyyeti’l-arżiyye bi-Bâris ve ḍavâḥîhâ adıyla Arapça’ya çevrilmiştir.

5. “Mémoire sur le calendrier arabe avant l’islamisme et sur la naissance et l’âge du prophète Mohammad” (JA, V/11 [1858], s. 109-192). İslâm öncesinde Araplar arasında kullanılan takvimin mahiyeti ve bazı astronomik olaylara dayanarak Hz. Peygamber’in doğum tarihi ile yaşının tesbitine dair bu Fransızca makale Ahmed Zekî Efendi tarafından Netâʾicü’l-ifhâm fî taḳvîmi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm ve fî taḥḳīḳi mevlidi’n-nebî ve ʿumrihî ʿaleyhi’ṣ-ṣalâtü ve’s-selâm adıyla Arapça’ya tercüme edilmiş ve yayımlanmıştır (Bulak 1305). Risâlede ayrıca Hz. Peygamber’in oğlu İbrâhim’in vefat ettiği gün ile Medine’ye hicretin tarihinin belirlenmesiyle ilgili hesaplamalar da yer almaktadır.

6. “Identité du rôle de l’auxiliaire ‘avoir’ et du verbe (Kâne) lié avec un autre verbe” (JA, V/13 [1859], s. 293-309). Fransızca’daki “avoir” fiili hakkındaki bu makale Risâle fî muṣâbahati’n-nâḳısa (kâne) bi’l-fiʿli’l-Fransâvî adıyla Arapça’ya çevrilmiştir.

7. Rapport à son altesse Mohammed Saïd, vice-roi d’Égypte, sur l’éclipse totale de soleil, observée à Dongolah (Nubie), le 18 Juillet 1860 (Paris 1861). 18 Temmuz 1860 tarihinde Mısır Sudanı’nın merkezi Dongola’da meydana gelen tam güneş tutulmasını anlatan bu makale Risâle fi’l-küsûfi’l-külliyyi’lleẕî ẓahera bi-Dunḳulâ fî 18 Yulyu Sene 1860 adıyla Arapça’ya çevrilmiştir.

8. “L’âge et le but des Pyramides par l’observation de Sirius” (Bulletins de l’Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique, seri II [yıl XXXI], XIV, Bruxelles 1862, s. 171-186). Mısır piramitlerinin astrolojik ve dinî amaçlarla yapıldığını ve Sirius yıldızı ile bağlantılı olduklarını kanıtlamaya çalışan bu Fransızca makale Risâle fi’l-îżâḥ ʿan aʿmâri’l-Ehrâm adıyla Arapça’ya, Mühendishâne-i Berrî-yi Hümâyun muallimlerinden Topçu Mülâzım-ı Evvel Bağdâdî M. Muhyiddin tarafından da Mısır Ehramları: Kangı Maksada Mebnî Vücûda Getirilmiş ve Ne Vakit Bina Edilmiştir? adıyla Türkçe’ye tercüme edilmiştir (İstanbul 1311).

9. Ḫarîṭatü’l-İskenderiyye fî sene 1282 hicriyye ([baskı yeri yok] 1282). 1865 yılında kaleme alınmıştır.

10. Carte des environs d’Alexandrie Contenant le lac Maréotis, ceux d’Aboukir et d’Edkou ainsi que les anciens cours d’eaux et les villes dont les emplacements y sont déterminés par mes propres recherches (Paris 1866). İskenderiye’nin topografyası ile ilgilidir.

11. Carte de l’antique Alexandrie et de ses faubourgs (Paris 1866). İskenderiye çevresinin haritalarını içeren bir çalışmadır.

12. Nuḫbe icmâliyye fi’l-coġrâfiyyeti’l-Mıṣriyye (Kahire 1286). Eserin orijinali Fransızca olup Ahmed Hamdî tarafından Arapça’ya çevrilmiştir.

13. Risâle fi’l-İskenderiyyeti’l-ḳadîme. Başında bulunduğu arkeoloji grubunun İskenderiye’de yaptığı kazıların sonuçlarını içeren bu çalışma Mémoire sur l’antique Alexandrie, ses faubourgs et environs découverts par les fouilles, sondages, nivellements et autres recherches faits d’après les ordres de Son Altesse Ismaïl pacha, vice-roi d’Égypte adıyla da yayımlanmıştır (Copenhague 1872).

14. Le Système métrique actuel d’Égypte; les nilomètres anciens et modernes et les antiques coudées d’Égypte (Copenhague 1872; ayrıca bk. JA, I [1873], s. 67-110). Mısır’da kullanılan ölçü ve tartı birimlerinin Fransız ölçüleriyle karşılaştırılması ile Nil nehrinin seviyesini ölçmek için kullanılan nilometre adlı cihazdan söz eden bu çalışma Zîver Efendi tarafından Risâle fi’l-meḳāyîs ve’l-mekâyîl bi’d-diyâri’l-Mıṣriyye adıyla Arapça’ya tercüme edilip yayımlanmıştır (İstanbul 1290).

15. Résumé mensuel des observations météorologiques faites à l’observatoire khédivial du Caire (Abbassieh) dans le mois de janvier 1885 (Le Caire 1885). 1885 Ocak döneminde Kahire Abbâsiye Rasathânesi’nde yapılan meteorolojik gözlemlerin özetidir.

16. Ḫarîṭatü’l-vechi’l-baḥrî li’l-ekâlîmi’l-Mıṣriyye (Kahire 1872). Kuzey Mısır’ın haritasını içeren bir eserdir.

17. Baḥs̱ fî żarûreti inşâʾi merṣadin li-murâḳabeti’l-ḥavâdis̱i’l-cevviyye fî Mıṣr. Mısır’da meteorolojik çalışmalar yapmak için rasathâne kurmanın gerekliliğini savunmak amacıyla yazılmış bir eserdir.

18. Kitâb fî ʿurûżi’l-biḳāʿ ve aṭvâlihâ. Enlem ve boylamlardan bahseden eser önce Fransızca kaleme alınmış daha sonra Arapça’ya çevrilmiştir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Felek-Riyâza, nr. 3996).

19. el-Tenebbüʾ ʿan irtifâʿi’n-Nîl ḳable irtifâʿihî.

20. Risâle fî Ehrâmi’l-Cîze.

21. Risâle fî tevḥîdi’l-ʿumle fi’l-ḳuṭri’l-Mıṣrî. Müellif Mısır’da kullanılan paraların ağırlıklarının ayarlanması ile ilgili bu eserini tamamlayamadan vefat etmiştir.

22. Ḥisâbü’t-tefâżul ve’t-tekâmül (Bulak 1257). Jean-Louis Boucharlat’a ait Calcul différentiel et intégral (Paris 1820) adlı eserin Arapça tercümesidir.