MENÛNÎ

24 Şevval 1333 (4 Eylül 1915) tarihinde Miknâs’ta doğdu. İlimle uğraşan bir aileye mensuptur. İlk eğitimini Miknâs’taki okullarda aldı ve Kur’an’ı ezberledi (1928). Bu arada kendisini ilim meclislerine götüren babasının gözetiminde İbn Âşir’in el-Mürşidü’l-muʿîn, İbn Mâlik’in el-Elfiyye, Mecrâdî’nin el-Cümmel, Ahdarî’nin es-Süllemü’l-mürevnaḳ, İbn Kîrân’ın el-İstiʿâre, Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî’nin el-ʿAḳīdetü’ṣ-ṣuġrâ, Ebû Bekir İbn Âsım’ın el-ʿÂṣımiyye’sinin bir kısmını, Zekkāk’ın el-Lâmiyyetü’z-Zeḳḳāḳıyye ve Halîl b. İshak’ın el-Muḫtaṣar adlı eserleri gibi fıkıh, Arap dili, mantık ve kelâma dair metinleri ezberledi. Kaleme aldığı otobiyografisinde belirttiği üzere daha sonra şehrin çeşitli camilerinde geleneksel öğrenime devam ederek aralarında Muhammed b. Hüseyin el-Arâîşî, Muhtâr b. Muhammed el-Cîlânî es-Sintîsî, Muhammed b. Mübârek el-Hilâlî, Muhammed b. İdrîs eş-Şebîhî, Muhammed b. Ahmed es-Sûsî, Abdurrahman b. Nâsır er-Rabâtî, amcası Hasan b. Muhammed el-Menûnî’nin bulunduğu hocalardan Arap dili ve edebiyatı, fıkıh, usûl-i fıkıh, ferâiz, kelâm, hadis ve usulü, kıraat, mantık, hesap ve ilm-i mîkāt alanında çeşitli eserler okudu (Ḳabes, IV, 1421). Kettâniyye tarikatının kurucusu Muhammed b. Abdülkebîr el-Kettânî’den el alan babası vasıtasıyla tasavvuf çevreleriyle tanıştı, Kettâniyye Zâviyesi’ndeki dersleri takip etti. Babasıyla birlikte 1926’da Fas’a, 1929’da Rabat’a gitti. 1938 yılına kadar Miknâs’ta öğrenimini sürdürdükten sonra Fas’a geçerek Karaviyyîn Medresesi’ne girdi. Liseyi bitirmesinin ardından yüksek kısmın şer‘iyye bölümünden mezun oldu (1943). Buradaki hocaları arasında Muhammed b. Abdülkādir b. Sûde, Muhammed Abdülhay el-Kettânî, Muhammed b. Arabî el-Alevî, Muhammed Cevâd es-Sıkıllî, Abdülazîz b. Hayyât gibi âlimler bulunmaktadır. Ayrıca Ayderûs b. Sâlim b. Ayderûs el-Hadramî el-Bâ Alevî, Muhammed Râgıb et-Tabbâh gibi Hicaz ve Suriye ulemâsından icâzet aldı.

Menûnî, Karaviyyîn Medresesi’nden mezun olduktan beş ay sonra yeni açılan Miknâs Enstitüsü’ne müderris tayin edildi. Burada Arap dili ve edebiyatı, fıkıh, hadis, siyer, Mağrib tarihi dersleri verdi. 1954 yılında Fas’ın bağımsızlığıyla ilgili olaylar yüzünden sürgüne gönderildi ve hapse atıldı. 1956’da Fas bağımsızlığını kazanınca tekrar enstitüdeki görevine döndü. 1959-1961 yılları arasında müfettişlik yaptı. 1961’de Rabat’ta el-Hizânetü’l-âmme’de, ertesi yıl el-Hizânetü’l-Haseniyye’de çalışmaya başladı. 1970’te Kültür ve Eğitim Bakanlığı’nda yazma eserler bölümü başkanlığına getirildi. 1974’te tekrar el-Hizânetü’l-Haseniyye’deki görevine döndü. Ayrıca ülkedeki birçok kütüphanede çalışmalarda bulundu ve kataloglarını hazırladı. Fas’ın ilim ve kültür tarihi alanındaki hizmetlerinden dolayı çeşitli nişan ve ödüller alan Menûnî için 1986’da Fi’n-nehḍa ve’t-terâküm: Dirâsât fî târîḫi’l-Maġrib ve’n-nehḍati’l-ʿArabiyye mühdât li’l-üstâẕ Muḥammed el-Menûnî adıyla bir armağan kitap hazırlandı (Dârülbeyzâ 1986). 1988-1989 öğretim yılından itibaren başladığı üniversite hocalığı sürecinde Rabat ve Fas’taki külliyyetü’l-âdâblarda ders verdi. 20 Ağustos 1999’da vefat etti.

Eserleri. 1. el-ʿUlûm ve’l-âdâb ʿalâ ʿahdi’l-Muvaḥḥidîn (Tıtvân 1369/1950; Rabat 1397/1977). Daha sonra Ḥaḍâretü’l-Muvaḥḥidîn adıyla genişletilmiş bir baskısı yapılmıştır (Dârülbeyzâ 1989).

2. Rekbü’l-ḥâcci’l-Maġribî (Tıtvân 1953). Mağrib’den yapılan hac seferleri ve bu vesileyle icra edilen resmî törenler, uygulama ve gelenekler hakkında belgelere dayalı bir çalışmadır.

3. Meẓâhiru yaḳaẓati’l-Maġribi’l-ḥadîs̱ (Rabat 1973; Beyrut 1985). Fas’taki uyanış ve ıslah hareketleri, yönetim, ordu, kültür, eğitim, basın ve yayın alanlarındaki yeniliklerle ilgilidir.

4. Ves̱âʾiḳ ve nuṣûṣ ʿan Ebi’l-Ḥasan ʿAlî b. Menûnî (Rabat 1976). Miknâs meşâyihinin şeyhi olan büyük atası ve soyuna dairdir.

5. Varaḳāt ʿani’l-ḥaḍâreti’l-Maġribiyye fî ʿaṣri Benî Merîn (Rabat 1980; genişletilmiş ikinci baskı, Dârülbeyzâ 1996).

6. Münteḫabât min nevâdiri’l-maḫṭûṭât bi’l-Ḫizâneti’l-Ḥaseniyye bi’r-Rabâṭ (Muhammediyye 1978). Kraliyet Kütüphanesi’ndeki 252 yazma eser ve belge hakkındadır.

7. Delîlü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’n-Nâṣıriyye bi-Temġrût (Muhammediyye 1978).

8. el-Meṣâdirü’l-ʿArabiyye li-târîḫi’l-Maġrib (I, Dârülbeyzâ 1983; II, Muhammediyye 1989; III, Rabat 2001). Başlangıçtan günümüze kadar genel tarih, biyografi, fihrist, icâzetnâme, ensâb, seyahatnâme, divan, künnâş, risâle, fetâvâ ve nevâzil gibi Mağrib tarihine dair bilgilerin yer aldığı çalışmalarla ilgilidir.

9. Fehârisü maḫṭûṭâti’l-Ḫizâneti’l-Ḥaseniyye (I. cilt, Rabat 1983).

10. Târîḫu’l-virâḳati’l-Maġribiyye (Dârülbeyzâ 1991). Muvahhidler’den Alevîler’in sonuna kadar Mağrib’de kâğıt ve yazma sanatıyla ilgili istinsah, süsleme vb. konular hakkındadır.

11. Mektebetü’z-Zâviyeti’l-Ḥamziyye (baskı yeri ve tarihi yok). Tâfîlâlt bölgesinde Sîdî Hamza Zâviyesi Kütüphanesi’nin kısa tanıtımı ve katalogunu ihtiva eder.

12. et-Târîḫu’l-Endelüsî min ḫilâli’n-nuṣûṣ (Dârülbeyzâ 1412/1991). Çeşitli kaynaklardan Endülüs İslâm tarihinde siyasî, ekonomik ve sosyal olaylarla ilgili seçme metinleri ihtiva eden bu çalışma diğer bazı müelliflerle birlikte yapılmıştır.

13. Ḳabes min ʿaṭâʾi’l-maḫṭûṭi’l-Maġribî (I-IV, Beyrut 1999). Mağrib’de başta mushaf-ı şerif olmak üzere Ṣaḥîḥ-i Buḫârî, eş-Şifâʾ, mevlidler, methiyeler ve diğer çeşitli kitaplarla ilgili yazmaları, kütüphaneler ve katalogları, çeşitli konularla ilgili belgeler hakkında bilgi ve metinleri ihtiva eder. Büyük ölçüde yayımlanmış makalelerine dayanan eserin sonunda müellifin otobiyografisi yer alır.

İbnü’l-Yemânî diye tanınan Hasan b. Tayyib el-Hazrecî el-Miknâsî’nin et-Tenbîhü’l-muʿrib ʿammâ ʿaleyhi’l-ân ḥâlü’l-Maġrib adlı eserini neşreden Menûnî (Rabat 1994) ansiklopedik şahsiyetini yansıtan Mağrib tarihine, ilim ve kültür hayatına dair çok sayıda makale ve tebliğ kaleme almıştır. Bunlar arasında Fas eğitim tarihi ve kurumları, mushaf-ı şerif, Ṣaḥîḥ-i Buḫârî, eş-Şifâʾ, Kur’an ilimleri ve hadis yazmaları, Arap yazısı, na‘t-ı şerifler üzerine yaptığı hacimli çalışmalar yanında Fas’taki kütüphaneler ve katalogları ile tanınmış bazı şahsiyetlerin biyografileri önemli yer tutar (çalışmalarının bir listesi için bk. Ḳabes, IV, 1439-1462).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 158-159 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.