MEYDÂNÎ, Ahmed b. Muhammed

Nîşâbur’un Meydân-ı Ziyâd mahallesinde doğdu, bu sebeple Meydânî nisbesiyle tanındı. Tahsilini Nîşâbur’da yaptı. Vâhidî ve Ya‘kūb b. Ahmed en-Nîsâbûrî gibi âlimlerden tefsir, hadis, fıkıh, lugat, nahiv dersleri aldı. Ayrıca 470 (1077) yılında Gazne’den Nîşâbur’a gelen Ali b. Faddâl el-Mücâşiî’den yararlandı (İbnü’l-Kıftî, I, 156). Tahsilini bitirdikten sonra öğretim hayatına başlayan Meydânî oğlu Ebû Sa‘d Saîd’den başka Ebû Ca‘ferek el-Beyhakī, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî ve Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. Tâhir el-Hûyî gibi şahsiyetler yetiştirdi. Arap atasözlerine dair kaleme aldığı Mecmaʿu’l-ems̱âl’i sebebiyle kendisini kıskananlardan birinin de Zemahşerî olduğu ve aralarında bazı olayların cereyan ettiği kaydedilir (Kemâleddin el-Enbârî, s. 390; Yâkūt, V, 47; İbnü’l-Kıftî, I, 158-159). Aynı zamanda şair olan Meydânî, hayatının hemen tamamını geçirdiği Nîşâbur’da 25 Ramazan 518 (5 Kasım 1124) tarihinde vefat etti ve doğduğu mahalledeki mezarlığa defnedildi.

Eserleri. 1. Mecmaʿu’l-ems̱âl. Arap atasözlerine dair en iyi ve en kapsamlı çalışma olup alfabetik sıralanan 6000’den fazla atasözünün ortaya çıkışı, kullanılışı ve bunların taşıdığı dille ilgili güçlüklerin giderilmesine dair doyurucu bilgiler içermektedir. Eserde eyyâmü’l-Arab, muhtelif hadisler, dört halife ve bazı önemli şahsiyetlerin vecîzeleri iki bölüm halinde (29 ve 30. bablar) ele alınmaktadır. Atasözlerinin ortaya çıkışı incelenirken İslâm’dan önceki bazı olayların anlatılması esere aynı zamanda tarihî bir değer kazandırmıştır. Kitabı Yûsuf b. Tâhir el-Hûyî (Ferâʾidü’l-ḫarâʾid fi’l-ems̱âl ve’l-ḥikem), Kāsım b. Muhammed Ali el-Bakracî (ed-Dürrü’l-münteḫab) ve Akşemseddin ihtisar etmiştir. Ayrıca bir Osmanlı müellifi tarafından Naẓmü’l-ems̱âl adıyla nazma çekilmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1953). Eser, İbrâhim el-Ahdeb’in manzum şerhiyle birlikte Ferâʾidü’l-leʾâl naẓmü (fî naẓmi) Mecmaʿi’l-ems̱âl adıyla yayımlanmıştır (I-II, Beyrut 1312). Kitap George Wilhelm Freytag tarafından Latince’ye (Arabum proverbia, Bonn 1838-1843), Muhammed Şâkir b. İbrâhim Hilmî Ayıntâbî tarafından dört cilt halinde Türkçe’ye (İÜ Ktp., TY, nr. 167-170 [mütercim nüshası]) çevrilmiştir. Diyarbekirli Said Paşa da eseri ihtisar ederek Nuhbetü’l-emsâl adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir. Mecmaʿu’l-ems̱âl’in değişik baskıları mevcuttur (Bulak 1284; Tahran 1290; Kahire 1310, 1352/1933; London 1773, 1795; Paris 1828). İlmî neşirleri ise Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd (Kahire 1374/1955; Beyrut 1961-1962), Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim (Kahire 1978-1979), Naîm Hüseyin Zerzûr (Beyrut 1988) ve Âsitân-i Kuds-i Muâvenet-i Ferhengî müessesesi (Meşhed 1366 hş./1987) tarafından gerçekleştirilmiştir.

2. es-Sâmî fi’l-esâmî (Tahran 1267, 1274/1859, 1294/1877, 1859). 497 (1104) yılında yazılan eser Arapça’dan Farsça’ya bir sözlük olup dinî tabir ve kelimeler (şer‘iyyât), canlılar (hayvânât), semavî varlıklar (el-âsârü’l-ulviyye) ve dünyevî varlıklar (el-âsârü’s-süfliyye) olmak üzere dört bölüm halinde düzenlenmiştir. Eseri Muhammed Mûsâ Hindâvî (Kahire 1967) ve Muhammed Debîr (Tahran 1354/1975) yayımlamıştır. Meydânî’nin oğlu Ebû Sa‘d Saîd’in el-Esmâʾ fi’l-esâmî’sinin bu kitabın -Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥaḥ’ına göre tertip edilmiş- bir özeti olabileceği ifade edilmektedir (İA, VIII, 178).

3. Nüzhetü’ṭ-ṭarf fî ʿilmi’ṣ-ṣarf. Zemahşerî ve İbn Hişâm en-Nahvî’nin aynı konudaki eserleriyle bir arada basılmış (İstanbul 1298), ayrıca ilmî neşri de yapılmıştır (Beyrut 1401/1981).

4. el-Hâdî li’ş-şâdî. Nahiv ilmine dair Farsça bir kitap olup İzzeddin ez-Zencânî tarafından şerhedilmiştir. Leiden Kütüphanesi’nde mevcut (nr. 162) müellifi bilinmeyen şerhin Meydânî’ye ait olması muhtemeldir. Zemahşerî eserle ilgili bir tenkit kaleme almıştır (Kemâleddin el-Enbârî, s. 390; yazmalar için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 507).

5. Ḳaydü’l-evâbid mine’l-fevâʾid. Cevherî’nin eṣ-Ṣıḥâḥ’ı ile Ezherî’nin Tehẕîbü’l-luġa’sının karşılaştırılması ve kısmen eleştirilmesi amacıyla yazılmış olup eṣ-Ṣıḥâḥ’ın tertibine göre düzenlenmiştir. Sâmiye Abdurrahman Sindî’nin yüksek lisans çalışması olarak neşre hazırladığı eseri (Mekke 1406/1985; Külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye, Câmiatü Ümmi’l-kurâ) M. Sadi Çöğenli neşretmiştir (Erzurum 1989).

Meydânî’nin diğer eserleri de şunlardır: Münyetü’r-Râḍî bi-resâʾili’l-Ḳāḍî (Herat kadısı Ebû Ahmed Mansûr el-Ezdî’nin risâlelerinin toplandığı bir eserdir), Şerḥu ḳaṣîdeti’n-Nâbiġa (yazmaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 155), Şerḥu’l-Mufaḍḍaliyyât, en-Naḥvü’l-Meydânî (el-Ünmûẕec fi’n-naḥv), Ġarîbü’l-luġa, Meʾva’l-ġarîb ve merʿa’l-edîb, Kitâb fi’l-meṣâdir, Naḥvü’l-fuḳahâʾ.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 501-502 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.