MEZÂRIŞERİF

Hindukuş dağlarının kuzeyinde ve Afganistan-Özbekistan sınırını oluşturan Amuderya’nın 56 km. güneyinde, deniz seviyesinden 380 m. yükseklikte kurulmuştur. Afgan Türkistanı’nın (Kuzey Afganistan) birinci ve Afganistan’ın üçüncü büyük şehri olup Belh eyaletinin merkezidir (2003 tah., 247.000).

Önceleri kurulduğu kesimde Hayr veya Hoca Hayran adında bir köy yer alıyordu. 530’da (1136) Sultan Sencer ve 885’te (1480) Sultan Hüseyin Baykara zamanında iki defa burada Hz. Ali’nin kabrinin bulunduğu iddia edilmiş, sonuçta yapılan türbelerin (birincisi muhtemelen Cengiz istilâsı sırasında ortadan kalkmıştır) çektiği ziyaretçi kitleleri burayı bir ziyaretgâh ve ticaret merkezi haline getirerek Mezârışerif veya kısaca Mezâr adıyla anılmasına yol açmıştır. Uzun süre bölgenin merkezi Belh’in gölgesinde kalan şehrin tarihiyle ilgili olarak kaynaklarda fazla bilgiye rastlanmaz; ancak Şeybânîler döneminde bazı Özbek sultanlarının buraya defnedildiği bilinmektedir. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Belh’in gittikçe önemini kaybetmesiyle birlikte merkez fonksiyonu Mezârışerif’e kaymış ve bunda, 886 (1481) inşa tarihli türbenin XIX. yüzyılın başlarında ihya edilip ön plana çıkarılmasının büyük etkisi olmuştur. Türbenin özellikle Şiîler tarafından kutsal ziyaret mekânı sayılması, hükümet yetkilileri arasında bölgenin buradan daha iyi yönetileceği fikrini uyandırdı. 1852 yılında Afgan hâkimiyetine giren şehir 1869’da Afgan Türkistanı’nın siyasî merkezi haline getirildi. Bundan sonra şehre tayin edilen valiler özellikle türbenin geliştirilmesine çaba harcadılar. Vali Muhammed Âlem Han çinilerini yenilerken külliyeye otuz odalı bir de medrese ekledi; 1287 (1870) ve 1288 (1871) tarihli kitâbeler onun bu çalışmalarına aittir. Muhammed Âlem Han ayrıca 1873’te türbe için oluşturduğu vakıf bünyesinde elli iki odalı bir han yaptırdı. İkinci bir vakıf ise Vali Abdurrahman Han tarafından 1889 yılında kuruldu. XIX. yüzyılın sonlarında yaklaşık 3000 ailenin oturduğu Mezârışerif çevresiyle birlikte 25.000 civarında nüfusa sahipti.

1979 Sovyet işgali sırasında işgalciler kumanda merkezlerini Mezârışerif’te kurdular. Sovyet işgalinin ardından şehir Afgan mücahidleri arasındaki iç savaştan uzak kaldı ve yıkımlardan zarar görmedi. Bugün de yine Belh eyaletinin merkezi olan şehrin nüfusunun büyük çoğunluğu Özbek, Tacik ve Türkmen’dir. Mezârışerif’teki tarihî eserlerin en önemlisi Hz. Ali Türbesi’nden sonra Mavicami adıyla da bilinen Mescid-i Cum‘a’dır. Eğitim kurumları arasında Mezârışerif Üniversitesi ile Mezârışerif Teknik Yüksek Okulu başta gelir. Şehirde pamuklu ve ipekli dokuma sanayileriyle petrokimya endüstrisi gelişmiştir. Yakından geçen Belh nehri çevresindeki verimli topraklarda pamuk, tahıl ve meyve yetiştirilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 518-519 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.