https://islamansiklopedisi.org.tr/mil
Kelimenin aslı Latince “bin” anlamındaki mille olup (Grekçe milion) Roma ordusunun -her iki ayakla birer tane olmak üzere- 1000 çift adımda yürüdüğü mesafeyi ifade etmek için kullanılmış, Roma İmparatorluğu’nun nüfuzu altındaki bölgelere de geçmiştir. Latin alfabesindeki “M” harfinin değeri de 1000’dir. Arap dilcilerinin, gözün erişebildiği mesafeyi gördükten sonra başka tarafa “meyl” etmesi sebebiyle bu uzaklığa aynı kökten “göz erimi kadar uzunluk” anlamında mîl adı verildiği şeklindeki açıklamaları bir yakıştırmadan ibaret olmalıdır. Kelime, “açık alandaki bir kimsenin cinsiyetinin veya gidiş istikametinin anlaşılamayacağı mesafe” şeklinde de tanımlanmıştır. Mesafe belirtmek için birer mil aralıklarla dikilmiş yol işaretlerine de Arapça’da mîl adı verilir. Kelime Farsça’ya ve Türkçe’ye mîl şeklinde geçmiştir. Bu ölçü deniz mili ve kara mili olmak üzere iki çeşittir. Milin üskatları fersah ve berîd, askatları kasaba, kulaç, adım, arşın, ayak, kabza, parmak, arpa ve katır kuyruğu kılıdır. Mil yerine İran’da kürûh, Hindistan’da kos adı verilen daha uzun ölçü birimleri kullanılırdı. Kürûh Hindistan’a da taşınmıştır (Wilson, s. 294-295, 297; İbn Battûta, III, 95; Ebü’l-Fazl el-Allâmî, I, 420).
Rivayete göre Hz. Peygamber ulaşım yollarında her üçte bir fersahlık mesafeyi işaretletmiştir; iki nişan (mil) arasındaki uzunluğa dedelerinden Hâşim b. Abdümenâf b. Kusayy’a nisbetle Hâşimî mili adı verildiği söylenirse de (meselâ bk. Ebü’l-Bekā, s. 862-863) bu isim aslında Hâşimoğulları’na yani Abbâsîler’e nisbet ifade eder. 4000 adım = 6000 peygamber arşını = 12.000 ayak = 144.000 parmak uzunluğunda olduğu belirtilen Hâşimî milinin (İbnü’r-Rif‘a, s. 78-79) altısı Emevî milinin beşine denktir. Halife Hişâm döneminde yol işaret taşları arasındaki mesafe 3000 arşındı (Abdülhay el-Kettânî, II, 42).
Fıkıh kitaplarında seferîlik için aşılması gereken mesafenin veya teyemmümün cevazı için suyun aranacağı uzaklığın tesbiti çerçevesinde milin diğer ölçü birimleri cinsinden karşılığı tartışılırken mezhepler arasında görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Genelde Hanefîler’e göre mil 3500-4000 arşın, bazı Mâlikîler’e göre 2000, İbn Abdülberr’i izleyen Mâlikîler’e ve onlara uyan müteahhir Şâfiîler’e göre 3500, mütekaddim Şâfiîler ile Hanbelîler’e göre ise 6000 arşındır (İbn Kudâme, II, 91; Nevevî, s. 81; İbnü’l-Hümâm, I, 123; Mevvâk, II, 140).
Kaynaklar milin arşın cinsinden karşılığı için şu rakamları vermektedir: 2000, 2250, 2500, 3000, 3200, 3333m$\frac{1}{3}$, 3500, 3600, 4000, 4500, 5000, 5250, 6000. Bu farklılık kısmen arşının, kısmen de milin çeşitliliğinden kaynaklanır. Milin 1000 kademe eşit olduğunu söyleyen Tobyâ el-Anîsî (Tefsîrü’l-elfâẓi’d-daḫîle, s. 71) yanılmaktadır. Bu verilerin ayrıntılarından, İslâm tarihinin başlarından itibaren metrik değerleri genellikle 1475-1490 m., 1615-1625 m., 1845-1850 m., 1920-1940 m., 1975-1995 m. ve 2425-2470 m. aralıklarında hesaplanan muhtelif millerin varlığı anlaşılmaktadır.
Mahmûd Bey el-Felekî çeşitli işlemler sonucunda 4000 arşınlık şer‘î mil için 1975,7 m., 1968,75 m. ve 1972,8 m. olmak üzere üç ayrı değere ulaşmakta ve üçüncüsünde karar kılmaktadır. İskenderiyeli Heron’a atıfla her biri 24 parmaklık 3000 tabii arşına veya 32 parmaklık 2250 arşına denk olduğunu belirttiği Roma milini ise 1479,6 m. hesaplamaktadır (JA, I [1873], s. 104, 106). Ayrıca John Gordon Lorimer’e göre XX. yüzyılın başlarında Bahreyn’de kullanılan Hâşimî mili (= 1000 kulaç = 4000 arşın = 24.000 kabza = 96.000 parmak) yaklaşık 1905 metredir (Delîlü’l-Ḫalîc, I, 313).
Mahmûd Ferve’nin belirlediği kadarıyla XIX. yüzyıl Tunus’una ait bazı miller şunlardır: 1000 kulaçlık mil 1920 m., Tunus ve Kayrevan’da uygulamadaki 1479 m., 12 Ocak 1895 tarihli ölçü reformuyla sabitlenen resmî mil (= 3000 Arap arşını =) 1453 m., Sûse’ninki 1333 m., Sefâkus’unki 1500 m., Mehdiye’ninki 1000 m. (el-Mecelletü’t-târîḫiyyetü’l-ʿArabiyye, sy. 7-8 [1993], s. 243). Muhammed el-Garbî, Sudan milinin 1920 metreye denk geldiğini bildirmektedir (Bidâyetü’l-ḥükmi’l-Maġribî, s. 443). Jean-Babtiste Bourguignon d’Anville’e göre 1766 yılında Osmanlı mili 758 Fransız “toise”ine yani 1477 metreye eşitti. Roma miline denk gelen bu ölçüyle muhtemelen Tunus mili kastedilmektedir.
XX. yüzyılın başlarında 2500 piklik (mimar arşını) Osmanlı kara mili 1894,345 metreye, 880 kulaçlık (= 2200 pik) deniz mili ise 1667,0236 metreye eşitti (Young, IV, 370; Système des mesures, s. 3-4). George Young, Suriye ve el-Cezîre’de kullanılan 1000 piklik Hâşimî milinin değerini 700 (?) m. olarak vermektedir (Corps de droit Ottoman, IV, 370). 20 Cemâziyelâhir 1286 (14 Eylül 1285 r. / 26 Eylül 1869) tarihli kanunla mîl-i a‘şârî ismi verilen mil 1000 zirâ-i a‘şârîye yani 1000 metreye eşitlendi. 29 Şevval 1298’de (11 Eylül 1297 r. / 23 Eylül 1881) 1 Mart 1882’den itibaren geçerli olmak üzere yeni ölçülerin tanzim, tensik ve kullanım şekilleri hakkında eski ölçülerin karşılıklarını gösteren listeleri de ihtiva eden yeni bir kararnâme yayımlandı. Buna göre mil 1000 yeni arşına (1 km.) eşitlendi.
BİBLİYOGRAFYA
Lisânü’l-ʿArab, “myl” md.
Tehânevî, Keşşâf, II, 1346.
W. F. Arndt – F. W. Gingrich, A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, Chicago-London 1979, s. 521, 764.
H. H. Wilson, A Glossary of Judicial and Revenue Terms, Islamabad 1985, s. 294-295, 297.
Tobyâ el-Anîsî, Tefsîrü’l-elfâẓi’d-daḫîle fi’l-luġati’l-ʿArabiyye, Kahire 1988-89, s. 71.
Ch. T. Lewis, A Latin Dictionary, Oxford 1993, s. 1144.
L. Costaz, Dictionnaire syriaque-français, Beyrouth, ts. (Imprimerie Catholique), s. 182.
Abdurrahman el-Hâzinî, Mîzânü’l-ḥikme, Haydarâbâd-Dekken 1359, s. 73, 76.
İbn Kudâme, el-Muġnî, II, 91.
Nevevî, Taḥrîru elfâẓi’t-Tenbîh (nşr. Abdülganî ed-Dakr), Dımaşk 1408/1988, s. 81.
İbnü’r-Rif‘a, el-Îżâḥ ve’t-tibyân fî maʿrifeti’l-mikyâl ve’l-mîzân (nşr. M. Ahmed İsmâil el-Hârûf), Dımaşk 1400/1980, s. 78-79.
Şeyhürrabve ed-Dımaşkī, Nuḫbetü’d-dehr fî ʿacâʾibi’l-ber ve’l-baḥr (nşr. A. F. Mehren), St. Petersburg 1866, s. 11, 13.
Ebü’l-Fidâ, Taḳvîmü’l-büldân (nşr. J.-T. Reinaud – W. M.-G. de Slane), Paris 1840, s. 15, 540.
İbn Battûta, er-Riḥle (nşr. Abdülhâdî et-Tâzî), Rabat 1417/1997, III, 72, 95.
İbnü’l-Hümâm, Fetḥu’l-ḳadîr, I, 123.
Mevvâk, et-Tâc ve’l-iklîl, Beyrut 1398, II, 140.
Ebü’l-Fazl el-Allâmî, The Ā-īn-i Akbarī (trc. H. Blochmann), Delhi 1989, I, 420.
Ebü’l-Bekā, el-Külliyyât, s. 862-863.
Fî 29 Şevval Sene 1298 ve fî 11 Eylül Sene 1297 Tarihiyle Şeref-müteallik Buyurulan İrâde-i Seniyye-i Hazret-i Pâdişahî Mûcebince Yeni Ölçülerin Tanzim ve Tensîkiyle Suver-i İcrâiyyesi Hakkında Kararnâmedir, İstanbul 1299, s. 4.
G. Young, Corps de droit Ottoman, Oxford 1906, IV, 370.
Delîlü’l-Ḫalîc (Coğrafya), I, 313.
W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 62, 63.
M. Ziyâeddin er-Reyyis, el-Ḫarâc ve’n-nüẓumü’l-mâliyye li’d-devleti’l-İslâmiyye, Kahire 1977, s. 300-301.
Muhammed el-Garbî, Bidâyetü’l-ḥükmi’l-Maġribî fi’s-Sûdâni’l-Ġarbî, Küveyt 1982, s. 443.
M. Necmeddin el-Kürdî, el-Meḳādîrü’ş-şerʿiyye ve’l-aḥkâmü’l-fıḳhiyyetü’l-müteʿalliḳa bihâ, [baskı yeri yok] 1404/1984 (Matbaatü’s-saâde), s. 246, 286-287, 293-296, 300.
Système des mesures, poids et monnaies de l’Empire Ottoman et des principaux états avec de nombreux exercices et des tables de conversion, Istanbul 1988, s. 3-4.
Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü’l-idâriyye (Özel), II, 42.
Mahmûd Fâhûrî – Selâhaddin Havvâm, Mevsûʿatü vaḥdâti’l-ḳıyâsi’l-ʿArabiyye ve’l-İslâmiyye, Beyrut 2002, s. 158-163.
Mahmoud Beg, “Le système métrique actuel d’Egypte”, JA, I (1873), s. 104, 106.
M. H. Sauvaire, “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, a.e., VIII (1886), s. 389-392.
R. T. Mortel, “Weights and Measures in Mecca during the Late Ayyubid and Mamluk Periods”, Ar.S, sy. 8 (1990), s. 178.
Mahmûd Ferve, “el-Meḳāyîs ve’l-mevâzîn ve’l-mekâyîl fî Tûnis ḫilâle’l-ḳarneyni’s̱-s̱âmin ve’t-tâsiʿ ʿaşer”, el-Mecelletü’t-târîḫiyyetü’l-ʿArabiyye li’d-dirâsâti’l-ʿOs̱mâniyye, sy. 7-8, Zağvân 1993, s. 243.
“Mil”, SA, III, 1349-1350.
Dihhudâ, Luġatnâme (Muîn), XIII, 19438-19439.
