MİRZA BALA MEHMEDZÂDE

13 Ağustos 1898 tarihinde Azerbaycan’ın Apşeron bölgesinde Zire köyünde doğdu. Ailesi birkaç yıl sonra Bakü’ye taşınınca ilk ve orta öğrenimini burada tamamladı. Bakü Teknik Okulu’nda okurken Mehmed Emin Resulzâde’nin çıkardığı Açıksöz gazetesinde çalışmaya başladı. 1917 Bolşevik İhtilâli’nden sonra siyasal ve sosyal faaliyetlerle daha yakından ilgilendi; bu arada Müsâvat Partisi’ne üye oldu ve bazı siyasî yazılar kaleme aldı. 1918’de Tiflis’e gitti; aynı yıl Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilân etmesi üzerine tekrar Bakü’ye dönerek yeni kurulan cumhuriyetin çeşitli organlarında çalıştı ve partinin Bakü komitesine üye seçildi. Bu sırada Basîret, Azerbaycan, İttifâk-ı Müteallimîn ve Gençler Sadası gibi yayın organlarında muhabirlik ve yazarlık yaptı. 28 Nisan 1920’de Azerbaycan’ın Bolşevikler tarafından işgal edilmesinin ardından kurulan Millî Mukavemet Komitesi başkanlığına getirildi. Komitenin yayın organı olan İstiklâl gazetesinde takma adlarla Bolşevik işgaline karşı sert yazılar yazdı. Gerek Millî Mukavemet teşkilâtındaki faaliyetleri, gerekse yazıları dolayısıyla bir süre tutuklandı. Sürekli izlenmesi dolayısıyla komitenin aldığı karar doğrultusunda İran’a kaçıp bir süre Reşt şehrinde yaşadı. Ancak Bolşevikler’in burada da peşini bırakmadığı anlaşılınca Tahran’a geçti. Bir müddet burada faaliyet gösterdikten sonra 1926’da Türkiye’ye gitti ve bazı dostlarının yardımıyla İstanbul Hukuk Fakültesi’ne girdi.

İstanbul’da bir taraftan fakülteye devam ederken bir taraftan da Yeni Kafkasya dergisinde yazılar yazdı, çeşitli göçmen derneklerinde etkinliklerini sürdürdü. 1928’de Mehmed Emin Resulzâde ve Mehmed Sâdık ile birlikte Âzeri Türk dergisini yayımlamaya başladı. Burada Azerbaycan ve Rusya’da yaşayan müslüman Türkler’in millî davalarına yönelik tarih, coğrafya, ekonomi ve siyaset muhtevalı makaleler yazdı. Derginin kapatılması üzerine 1929’da Odlu Yurt dergisini çıkardı. Ağustos 1931’e kadar yayımını sürdüren bu dergide de aynı içerikte yazılar kaleme aldı. Ancak bütün bu faaliyetleri sonucunda, Rusya’dan Türkiye’ye sığınan Türkler’in faaliyetleri iki ülke arasında siyasî bir mesele haline gelince diğer göçmenlerle birlikte Mirza Bala da Türkiye’den ayrılıp bir süre Varşova’da yaşamak zorunda kaldı. Bu sırada Berlin’de yayımlanan İstiklâl (1932) ve Kurtuluş (1934-1938) dergilerinde yazılar yazdı.

1939’da Almanya Polonya’yı işgal edince tekrar İstanbul’a döndü. İslâm-Türk Ansiklopedisi’nde V. Nuhoğlu takma adıyla bazı maddeler yazdı. Bir süre Millî Eğitim Bakanlığı tarafından çıkarılan İslâm Ansiklopedisi’nde memur olarak çalıştı. Bu ansiklopedide Orta Asya Türk dünyasıyla ilgili maddeleri yayımlandı. 1947’de Mehmed Emin Resulzâde ile birlikte Azerbaycan Kültür Derneği’nin kurulmasına öncülük etti. 1955’te Azerbaycan Millî Merkezi’nin başkanlığına getirildi. Rusya hakkında yazdığı makale ve kitapları yanında geniş bilgisi dolayısıyla, Amerikalılar tarafından kurulan ve merkezi Almanya’da bulunan Sovyetler Birliği’ni Öğrenme Enstitüsü’nün daveti üzerine Münih’e gitti ve bir süre enstitünün başkanlığını yaptı. Ayrıca enstitü tarafından Türkçe olarak çıkarılan Dergi adlı mecmuada birçok makalesi neşredildi. Münih’te kaldığı sırada Rusya’daki Türkler’le ilgili çeşitli toplantı ve kongrelere katıldı. Eski dostlarını ziyaret amacıyla geldiği İstanbul’da 8 Mart 1959’da vefat etti, kabri Karacaahmet Mezarlığı’ndadır.

Başta Azerbaycan olmak üzere Kuzey Kafkasya, Kırım, İdil-Ural ve Türkistan’a dair yüzlerce makale yazan Mirza Bala, çeşitli baskılara rağmen işgal altındaki müslüman-Türk topraklarında yaşayan insanların millî davalarının önde gelen savunucularından olmuştur. Onun özellikle İslâm Ansiklopedisi’nde yayımlanan maddeleri bu alanda çalışanlar için önemli başvuru kaynağıdır. Komünizmle Mücadele, Türk Yurdu, Tasvir, Milliyet ve Cumhuriyet gibi dergi ve gazetelerdeki yazılarında Mirza Bala, Nuhoğlu, V. Nuhoğlu, Daşdemir, M. B. Ali Kutluk gibi isimler kullanmıştır.

Eserleri. 1. İki İnkılâp Arasında (Tiflis 1918). Bu eserde Rusya’da gerçekleşen 1905-1917 ihtilâlleri arasında Azerbaycan’da yaşanan siyasal ve sosyal gelişmeler anlatılmaktadır.

2. Bakü Uğrunda Mücadele (Bakü 1918). 15 Eylül 1918’de Kafkasya İslâm Ordusu’nun Bakü’ye girişi ve şehri Bolşevikler’den kurtarışıyla ilgili bir tiyatro eseri olup birçok defa sahnelenmiştir.

3. Azerbaycan Türk Matbuatı (Bakü 1922). Müellif burada Azerbaycan ve Gürcistan’da 1875-1922 yılları arasında Türkçe çıkarılan yayınlar hakkında kısa bilgiler vermektedir.

4. Azerbaycan Mîsâk-ı Millîsi (İstanbul 1926). Bakü’de 28 Mayıs 1918’de ilân edilen “mîsâk-ı millî” ile 1917-1923 yılları arasında Azerbaycan gençliğinin Bolşevikler’e karşı yürüttüğü mücadeleye dairdir.

5. Ermeniler ve İran (Ankara 1927). Bu eserde Lozan Konferansı’ndan sonra Ermeniler’in İran’da Türkiye ve diğer Türk ülkeleri aleyhinde yürüttükleri faaliyetler ele alınmaktadır.

6. Millî Azerbaycan Hareketi (Berlin 1938; Ankara 1991). 1918’de kurulup 1920 yılına kadar devam eden Millî Azerbaycan Cumhuriyeti’nin tarihiyle ilgili bir eserdir.

7. Azerbaycan Tarihinde Türk Albanya (Ankara 1951). Kafkasya bölgesindeki Türk varlığının tarihi ve yayılma sahaları hakkındadır.

Müellifin ayrıca Nef-i İlim yahut İlmin Sonu adlı bir eseri daha bulunmaktadır (Bakü 1912). Mirza Bala, şair Gültekin’in Buzlu Cehennem adlı şiir kitabını (İstanbul 1925) bir önsözle birlikte yeniden neşretmiştir (İstanbul 1948).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 271-272 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.