MÎZÂNÜ’l-İ‘TİDÂL

Tam adı Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl olup Zehebî’nin zayıf râvilerle ilgili çalışmalarının en önemlisidir ve aynı konudaki el-Muġnî fi’ḍ-ḍuʿafâʾ adlı eserinden sonra kaleme alınmıştır. Müellif kitabına kasten hadis uyduran, duymadığı bir hadisi duyduğunu ileri süren yalancı râvileri, hadis uydurmakla itham edilenleri, çok hata etmeleri sebebiyle rivayetlerine güvenilmeyenleri, yeterince dindar ve adaletli bulunmayan hadis hâfızlarını, rivayetleri terkedilmese bile hâfızaları zayıf olduğu için yanılan muhaddisleri, güvenilir sayılmayan ve fazla bilinmeyen gevşek râvileri, tanınmayanları, sika olmakla birlikte bid‘atçı diye bilinenleri, sahâbî ve dört fıkıh imamı dışında herhangi bir şekilde eleştirilen diğer râvileri aldığını belirtmektedir. Zehebî bazı tanınmış ve güvenilir şahsiyetlerin, haklarındaki önemsiz tenkitler dolayısıyla bu esere alınmasını doğru bulmamakla birlikte çalışmasında kendisini örnek aldığı İbn Adî gibi münekkitlerin bu tür isimlere kitaplarında yer verdiklerini dikkate alarak kendisinin de aynı yolu izlediğini söyler. 11.053 biyografinin yer aldığı eserde önce adlarıyla bilinen erkek ve kadın râviler, daha sonra künyeleriyle, babalarının adıyla, nisbeleriyle bilinenler, adları bilinmeyen erkekler ve kadınlar, künyeleriyle bilinen kadınlar, adı bilinmeyip “falanın vâlidesi” diye anılanlar zikredilmiştir. Şahıslar hem kendi adları hem babalarının adlarına göre alfabetik olarak sıralanmış, bunlardan Kütüb-i Sitte râvisi olanlara birer rumuzla işaret edilmiş, râvinin tabakasını tesbite yarayacak kadar birkaç hoca ve talebesinin adı verilmiş, cerh ve ta‘dîl âlimlerinin onlar hakkındaki tenkitleri zikredilmiş, daha çok İbn Adî’nin el-Kâmil’i ile İbn Hibbân’ın el-Mecrûḥîn’inden faydalanılarak bunların eleştirilmesine sebep olan bazı rivayetleri nakledilmiştir. İbn Hacer el-Askalânî’nin, sahasındaki eserlerin en derli toplusu olduğunu söylediği Mîzânü’l-iʿtidâl’in başlıca kaynakları Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Yahyâ b. Maîn, Ali b. Medînî, Ahmed b. Hanbel, Fellâs, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, Ebû Zür‘a er-Râzî, Ebû Hâtim er-Râzî, Buhârî, Müslim, Nesâî, İbn Huzeyme, Ebû Bişr ed-Dûlâbî, Ukaylî, İbn Ebû Hâtim, İbn Hibbân ve Hâkim en-Nîsâbûrî’nin eserleridir. Zehebî, en çok İbnü’r-Rûmiyye’nin el-Ḥâfil fî teẕyîli (tekmileti)’l-Kâmil li’bni ʿAdî’sinden faydalandığını belirtmektedir. Mîzânü’l-iʿtidâl Leknev (1301), Kahire (Muhammed Bedreddin en-Na‘sânî el-Halebî’nin tashihiyle 1324-1327; I-III, 1355; nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî, I-IV, 1382/1963) ve Beyrut’ta (nşr. Ali Muhammed Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd, I-VIII, 1416/1995) yayımlanmıştır.

Eser üzerinde hadis âlimleri zeyil ve ihtisar çalışmaları yapmıştır. Zehebî’nin talebesi Ebü’l-Mehâsin el-Hüseynî et-Taʿlîḳ ʿalâ Mîzâni’l-iʿtidâl’inde kitapta gördüğü hatalara işaret etmiş ve ona yeni isimler eklemiştir. Diğer talebesi Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, et-Tekmîl fi’l-cerḥ ve’t-taʿdîl ve maʿrifeti’s̱-s̱iḳāt ve’ż-żuʿafâʾ ve’l-mecâhîl’inde (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 24.227B, iki cilt) Mizzî’nin Tehẕîbü’l-Kemâl’i ile Mîzânü’l-iʿtidâl’i bazı ilâvelerle ihtisar etmiştir (Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, s. 199). Zeynüddin el-Irâkī, Mîzânü’l-iʿtidâl’de bulunması gerektiği halde müellifin eserine almadığı 799 (bazı baskılarda 787) râviyi Ẕeyl (ʿalâ) Mîzâni’l-iʿtidâl’inde alfabetik olarak bir araya getirmiştir (nşr. Abdülkayyûm Abdürabbinnebî, Mekke 1406; nşr. Subhî es-Sâmerrâî, Beyrut 1407/1987; nşr. Ebü’r-Rızâ er-Rifâî, Beyrut 1416/1995, Mîzânü’l-iʿtidâl’in Ali Muhammed Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd neşrinin sonunda VIII. cilt). Sıbt İbnü’l-Acemî, Mîzânü’l-iʿtidâl üzerinde Naḳdü’n-nuḳṣân fî miʿyâri’l-Mîzân ve Nes̱lü (Bellü değil)’l-himyân fî miʿyâri’l-Mîzân adlı iki çalışma yapmıştır. İbn Hacer el-Askalânî, 400’den fazla kaynağa başvurmak suretiyle (M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî, s. 12) eserin hem muhtasarı hem zeyli ve ikmali mahiyetindeki Lisânü’l-Mîzân’ını telif etmiş; ölümüne kadar kırk yedi yıl çalıştığı bu eserine hocası Zeynüddin el-Irâkī’nin Ẕeyl’indeki râvileri aynen alarak onları “zâl” rumuzuyla, aynı özelliklere sahip diğer râvilerden kendisinin tesbit ettiklerini ise ziyade anlamında “ze” harfiyle göstermiştir. Eserde cerh ve ta‘dîli yapılan râvilerin sayısı çeşitli baskılara göre değişmektedir (Haydarâbâd neşrine göre mükerrer ve ilâvelerle birlikte 15.541, M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî neşrine göre 15.739, Abdülfettâh Ebû Gudde neşrine göre ise mükerrersiz ve ilâvesiz olarak 9164’tür). İbn Hacer, 3577 râviyi Mîzânü’l-iʿtidâl’de yer almalarına rağmen bu râvilerin Tehẕîbü’t-Tehẕîb’in aslı olan Tehẕîbü’l-Kemâl’de bulundukları gerekçesiyle onları Lisânü’l-Mîzân’a almamış, fakat eserinin son kısmında müstakil olarak zikretmiştir (Haydarâbâd 1331, VII, 167-535; nşr. M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî, VIII, 187-599). İbn Hacer eser üzerinde başka çalışmalar da yapmış, kitapta sonradan belirlediği bazı hataları göstermek ve ona alınması gereken râvileri ilâve etmek üzere Taḥrîrü’l-Mîzân’ı kaleme almış, Zehebî’nin aynı eserde gerekçesini söylemeden zayıf kabul ettiği râvilere dair Taḳvîmü’l-Lisân’ı ve 2000’e yakın biyografi ihtiva eden Ẕeylü’l-Mîzân’ı yazmıştır. Lisânü’l-Mîzân’a dair Süyûtî’nin de Zevâʾidü’l-Lisân ʿale’l-Mîzân adlı bir çalışması vardır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1918). Muhammed Abdürraûf el-Münâvî, el-Münteḳā min Lisâni’l-Mîzân’ında eserdeki mevzû, münker ve metrûk rivayetleri alfabetik olarak bir araya getirmiştir. Lisânü’l-Mîzân ilk defa Haydarâbâd-Dekken’de yayımlanmış (I-VII, 1329-1331 → Beyrut 1390/1971), Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî eser üzerinde Fetḥu’l-mennân bi-muḳaddimeti Lisâni’l-Mîzân adıyla bir çalışma yaptıktan sonra (Beyrut 1415/1995) onu tahkik etmiş, son cildi fihrist olmak üzere tekrar neşretmiştir (I-X, 1416-1417/1995-1996). Lisânü’l-Mîzân’ın yeni bir neşri de Abdülfettâh Ebû Gudde tarafından gerçekleştirilmiştir (I-IX, Beyrut 1423/2002).

Kāsım Ali Sa‘d, Menhecü’ẕ-Ẕehebî fî Mîzâni’l-iʿtidâl adıyla bir yüksek lisans tezi yapmış (1405, Câmiatü İmâm Muhammed b. Suûd [Riyad]), Muhammed İbrâhim Dâvûd İşhâze el-Mevsılî de er-Ruvât elleẕîne ves̱s̱eḳahüm el-İmâm eẕ-Ẕehebî fî Mîzâni’l-iʿtidâl ve ḳad tekelleme fîhim baʿżü’n-nuḳḳād min ḥays̱ü’l-bidʿa ismiyle hazırladığı mezuniyet tezini (1404/1984, el-Câmiatü’l-İslâmiyye külliyyetü’l-hadîs [Medine]) daha sonra yayımlamıştır (Cidde 1406/1986). Mîzânü’l-iʿtidâl’deki hadisler üzerinde Berku’t-Tevhîdî Sâhibzâde’nin (el-Miftâḥu’l-kebîr li-eḥâdîs̱i’l-Mîzân ve’t-Târîḫi’l-kebîr [Lahor 1404/1984]) ve Ebû Abdurrahman Mahmûd el-Cezâirî’nin de (Bulûġu’l-âmâl fî tertîbi eḥâdîs̱i Mîzâni’l-iʿtidâl [Riyad 1412/1991]) çalışmaları vardır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 218-219 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.