MORİTUS

Afrika’nın 2000, Madagaskar’ın 890 km. doğusunda yer alan ülke Moritus (Mauritius), Rodrigues, Agalega, Cargados Carajos adalarından oluşur. Resmî adı Moritus Cumhuriyeti (Republic of Mauritius), yüzölçümü 2040 km², nüfusu 2004 yılı başlarına ait tahminlere göre 1.265.000, başşehri Port Louis (144.000), diğer önemli şehirleri Beau Bassin - Rose Hill ile (111.000) Vascoas-Phoenix’dir (104.000). Hollandalılar 1598’de adaların en büyüğünü ele geçirdiklerinde buraya Birleşik Eyaletler Cumhuriyeti’nin (Felemenk Cumhuriyeti) en önde gelen yöneticisi Prens Maurits van Nassau’ya izâfeten Mauritius ismini vermişlerdir.

I. FİZİKÎ ve BEŞERÎ COĞRAFYA
Moritus adası (1865 km²) volkanik bir yapıya sahip olup başlıca üç sarp kütleden meydana gelir. Adanın en belirgin özelliği yükseltisinin azlığı, diğer bir özelliği ise doğu kıyısında şerit halinde uzanan 20 m. kadar yükseklikte dar bir kıyı mercan resifinin bulunmasıdır. İklimde ocaktan mayısa kadar devam eden sıcak ve yağışlı bir mevsim dikkat çeker. Yıllık ortalama yağış 900 mm. ile 5 m. arasında değişir. Kuzeydoğu, kuzey ve batıdaki kıyı ovaları yılda 1 metreden az yağış alan kurak bölgelerdir; diğer bölgelere ve merkezî kısma ise yılda 5 m. kadar yağmur düşer. Sıcaklıklar 20 °C ile 23 °C arasında değişir. Ada, aralık ayından nisan ayına kadar sıcak mevsim süresince siklonlara ve genellikle bunların yaptığı ağır tahribata mâruz kalır. Toprakların tamamı evvelce ormanlarla kaplı idi ve 2 m. yağış alan yörelerde nemcil, diğer yörelerde ise kurakçıl (veya baltalık) ormanlar bulunuyordu. Halen gerçekleşen yoğun kesimler sebebiyle ancak 26.000 hektarlık bir alanda ormana rastlanır; 1400 hektarlık bir alan da yeniden ağaçlandırılmıştır.

Ülkede nüfus yoğunluğu 529’dur (km²). Üçte ikisi Hintliler’den meydana gelen halkın % 43’ü şehirlerde, % 57’si kırsal kesimlerde oturmaktadır. Adalarda İngilizce (resmî dil), Fransızca, çeşitli Hint lehçeleri ve yerel diller konuşulur. Ekonomi ülke yüzölçümünün % 45’inde yapılan tarıma dayalıdır. Ekilebilen arazilerin en az ârızalı ve en verimli olan % 90’ı şeker kamışına ayrılmıştır. Diğer önemli tarım ürünlerini sırasıyla çay, kahve, tütün ve vanilya teşkil eder. Tarım ekonomik sebeplerle ihraç ürünlerine yönelik olduğu için gerekli yiyecek maddelerinin büyük bir kısmı Güney Afrika’dan ve Avustralya’dan getirtilir. Hayvancılık da nüfusu hızla artan ülkenin ihtiyacını karşılayacak düzeyde değildir ve hayvansal gıda maddeleri yine yurt dışından sağlanır. Gelişmekte olan turizm önemli bir gelir kaynağıdır. Ülkenin başlıca sanayi kuruluşlarını çay, şeker, melas, bira ve rom fabrikaları oluşturur. Ayrıca elektrikli araç gereç, kibrit ve dokuma fabrikaları bulunmakta, Moritus adasının güneyindeki tuzlalardan da tuz elde edilmektedir.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 291-292 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.

II. TARİH
Moritus, Hint Okyanusu’nun güneybatı kısmında bulunan ve Mascarene adaları denilen üç adadan (diğer ikisi Réunion, Rodrigues) biridir. 1153’te coğrafyacı İdrîsî’nin çizdiği dünya haritasında Dina Arobi (Dinarobin) adıyla bir Arap adası olarak gösterilen Moritus’un XII. yüzyıldan itibaren müslüman Arap denizcilerce bilindiği anlaşılmaktadır. Moritus adasındaki bazı yerlerin günümüzde Medine, Moha ve Yemen gibi isimler taşıması müslümanların burada çok erken dönemlerdeki varlığına işaret etmektedir. Ancak Batı kaynaklarında müslümanların ilk dönemlerde Mascarene adalarında uzun süre ikamet etmedikleri, XVI. yüzyılda Portekizli ve Hollandalı denizcilerin gelişinden sonra bölgenin iskâna açıldığı ileri sürülmektedir.

Portekizliler, Moritus adasına ilk defa 1498’de Vasco da Gama öncülüğünde geldiler. 1507’de Portekizli kaptan Diego Fernandez Pereira adaya Cyrne (Cirne) adını verdi. 1516’da Moritus’ta bir sömürge kurmaya çalışan Hollandalılar beraberlerinde getirdikleri kölelerin dağlara kaçması üzerine bu düşüncelerinden vazgeçmek zorunda kaldılar.

Hollandalılar, Hindistan deniz yolu üzerindeki Moritus’u uzunca bir süre erzak ve malzeme temin üssü olarak kullandılar. 1638’de Cornelius Simonz Gooyer’in Moritus’a vali tayin edilmesiyle birlikte adada yeniden sömürgeleştirme faaliyeti başladı. Arazileri işletmek için Avrupa’dan adaya gelen asiller iş gücünü karşılayacak köleleri Endonezya ve Madagaskar’dan getirdiler. Ancak aşırı kuraklık ve kasırgaların korkunç tahribatı yüzünden sömürgeleştirme gayretleri başarısızlıkla sonuçlandı. Hollandalılar 1710 yılında köleleriyle birlikte adayı terketmek zorunda kaldılar.

1715’te Guillaume Dufresne d’Arsel kumandasında bir Fransız donanması adaya geldi. Adanın adı Île de France olarak değiştirildi. Bu tarihten 1810 yılına kadar devam eden Fransız döneminde adada yirmi iki vali görev yaptı. Fransız hükümeti 1721’de sömürgeleştirmeye başladığı Moritus’un idaresini 1722-1767 yılları arasında Fransız Doğu Hindistan Şirketi’ne (Compagnie Française des Indes Orientales) devretti.

1721’den itibaren önce Senegal ve Gine’den, daha sonra Madagaskar ve Doğu Afrika sahillerinden çok sayıda köle kahve ve baharat üretiminde çalıştırılmak üzere Moritus’a sevkedildi. Bu iş gücü, Hint Okyanusu’nda faaliyet gösteren Fransız Doğu Hindistan Şirketi’nin ekonomik bakımdan güçlenip yayılmasını sağladı. 1735’te şirket tarafından Moritus’a vali tayin edilen Bertrand-François Mahé de Labourdonnais başşehir Port Louis’yi kurduğu gibi adanın tamamen sömürgeleştirilmesine çalıştı. Mozambik başta olmak üzere çevre bölgelerden getirttiği köleleri şeker kamışı, kahve, pamuk ve baharat tarlalarında çalıştırdı. Ayrıca adada yol, su sarnıcı, hastahane, kışla, dükkân, değirmen ve tuğla ocakları açtırdı. Port Louis’yi bir liman haline getirdi. 1735’te 1000 kişi civarında olan adanın nüfusu 1767’de 15.000’i köle olmak üzere 20.000’e ulaştı.

İngiltere-Fransa arasındaki Napolyon savaşları sırasında Hint Okyanusu’nda mevcut Fransız korsanlarının sığınak olarak kullandığı Moritus İngilizler tarafından kuşatıldı ve son Fransız valisi Charles Decaen 2 Aralık 1810’da adayı İngilizler’e teslim etti. Bu tarihte adada Mozambik ve Madagaskar asıllı, 60.000’i köle olan 75.000 kişi yaşıyordu. Ada 1814 Paris Antlaşması ile kesin biçimde İngilizler’in eline geçti. İngilizler, adanın ismini Hollandalılar tarafından verilen Moritus şekline çevirdikleri halde adadaki çok sayıda yer adı Fransızlar’ın kullandığı şekliyle korundu. 1833’te İngilizce resmî dil olarak kabul edildi. 1835’te köle ticareti yasaklanınca köleler serbest bırakıldı. Yerlerine beş yıllık çalışma izniyle Hintliler ve az miktarda Çinli getirildi. 1835-1907 yılları arasında Moritus’a gelen Hintli sayısı 450.000’i geçti. Ada nüfusunun üçte ikisini oluşturan Hintliler, daha önce burada yaşayan eski kölelerin kullandığı Fransızca ile Afrika dillerinin karışımı Kreol dilini kısmen benimsediler ve bu dile İngilizce ve Hintçe’den kelimeler aldılar. 1867’deki sıtma salgınında ada nüfusunun yarıdan fazlası telef oldu. Hindistan deniz yolu üzerinde önemli bir üs olan Moritus adası 1869’da Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla birlikte Avrupalılar için önemini kaybetti. 1967’de yapılan referandumda Moritus’un İngiltere’den ayrılması kabul edildi; 12 Mart 1968’de bağımsız yeni bir devlet kuruldu. Yönetimde İngiltere modelinin esas alındığı Moritus Cumhuriyeti, İngiliz sömürgelerini bir arada tutan Commonwealth’in ve Fransızca konuşan ülkeler birliğinin üyesidir.

III. ÜLKEDE İSLÂMİYET
Hollandalılar’ın Endonezya’dan, Fransızlar’ın Batı ve Doğu Afrika sahilleriyle Madagaskar’dan getirdikleri köleler arasında müslümanlar da bulunuyordu. Fransızlar, 1740’tan itibaren bu köleleri kontrol etmek için Doğu Afrika sahillerinden müslüman Sevâhilî asker ve denizciler getirdiler. Adada ilk cami bunlar için 1805’te askerî kampta açıldı. 1853’te Moritus’ta 350.000 rupi harcanarak büyük bir cami (cuma camii) yapıldı ve imamlığına Hacı Şîrali Sobdâr tayin edildi.

Moritus müslümanları, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında ve sonrasında Osmanlı şehid, gazi ve yetimlerine maddî yardımda bulundular. Port Louis’deki Osmanlı şehbender vekilinin önderliğinde başlatılan yardım kampanyasında toplanan yaklaşık 2000 İngiliz sterlini değerindeki poliçeler Londra Büyükelçiliği vasıtasıyla İstanbul’a gönderildi. Moritus imamı Şeyh Nasreddin İbn Gāzî Sobdâr, 31 Aralık 1879’da II. Abdülhamid’e gönderdiği mektupta 1859’dan beri sürdürdüğü imamlık görevinin Sultan Abdülaziz tarafından onaylandığını ve 1865’te Moritus müslümanlarının başimamlığına getirilişinin Osmanlı şehbenderliği defterlerine kaydedildiğini belirterek resmî merasimlerde giymek üzere kendisine Osmanlı kıyafeti gönderilmesini istiyordu. Hindistan’daki müslümanlarla yakın münasebetleri bulunan Moritus müslümanları ayrıca Anadolu’daki Millî Mücadele için yardımda bulundular. Bu amaçla adayı ziyaret eden Mevlânâ Molvi İbrâhim Hâfız’ın girişimiyle Kurtuluş Savaşı’nda şehid düşenlerin çocukları ile dul eşlerine yardım toplanmıştır.

Adada ilk müslüman okulu sömürge idaresinin desteğiyle 1895’te Beau Bassin - Rose Hill şehrinde açıldı. 1906’dan itibaren Islamisme adıyla bir dergi yayımlayan müslümanlar, aynı zamanda kendi aralarında İhvetü’l-müslimîn (1898), Nusretü’l-müslimîn (1902), Medâdü’l-müslimîn (1902) ve İmdâdü’l-müslimîn (1904) gibi adlarla dernekler açıp faaliyet gösterdiler. 1910’da Noormamode Gassita tarafından İhvetü’l-İslâm (Fraternité musulmane) adıyla kurulan bir cemiyet, Osmanlı Devleti başta olmak üzere birçok İslâm ülkesiyle ilişki kurdu. 1912’de adada kırk iki cami vardı. 1965’te cami sayısı altmış beşi bulurken 1980’li yılların başında bu sayı 100’ü geçmiştir.

1927’de Port Louis’deki cuma camiinin imamı Mekkeli Mevlânâ Abdürreşîd Nüvvâb, Muslim High School adlı bir mektep açarak İslâm toplumunun eğitimiyle ilgilendi. Onun otuz yıl sonra adayı terketmek zorunda kalması üzerine yerine geçen öğrencisi Hassenjee Joomye 1945’te arkadaşlarıyla birlikte Islamic Cultural Association’ı kurdu. 1949’da Curepipe’de açılan Islamic Cultural College 1956’da Port Louis’ye taşındı. Başşehirde müslüman kız öğrenciler için Muslim Girls College ve Madadul-Islam Girls’s College adlı iki okul daha açıldı. Kādirî tarikatı mensupları, 1965’te adada ilk defa Sunni Razvi Society International ismiyle bir İslâm kültür merkezi kurdular ve iki yıl sonra Sunni Razvi Academy adlı bir eğitim kurumunu faaliyete geçirdiler.

Adada 171 İslâmî dernek mevcut olup bu derneklerin çalışmaları 1972’de kurulan Mauritius Supreme Council for Islamic Affairs (MSCIA) tarafından denetlenmektedir. Müslüman gençlerin girişimiyle 1973’te faaliyete başlayan Students Islamic Movement (SIM) adada İslâm’ın yayılması için gayret sarfetmektedir. Müslümanların ayrıca The Muslim Committee of Action (MCA) adlı siyasî partileri bulunmaktadır.

Moritus’taki müslüman nüfusu, İngiliz sömürge idaresi döneminde Hindistan’ın Bihâr ve Bengal bölgelerinden getirilen çiftçilerle giderek artış gösterdi. Günümüze kadar sayıları artmaya devam eden müslümanların büyük çoğunluğu Hanefî mezhebine bağlı olup (% 83) bunları Şâfiîler izler (% 7). 1952’de adada 77.014 müslüman yaşamaktayken bu sayı 1962’de 110.332’ye, günümüzde ise 200.000’in üzerine çıkmıştır. Ada halkının % 52’si Hindu, % 28’i hıristiyan, % 17’si müslüman ve % 3’ü diğer dinlere mensuptur. Müslümanlar arasında en yaygın etnik grubu Kalkattias isimli çiftçi Hintliler’in soyundan gelenler oluşturur. Gucerât’tan tüccar olarak gelen Surtees ve Memans isimli diğer önemli etnik grup sayı itibariyle bunları takip etmektedir. Moritus’taki Hintli müslümanlar arasında kullanılan en yaygın dil Urduca’dır.

Maddenin bu bölümü TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 292-294 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.