MUFADDAL b. SELEME

III. (IX.) yüzyılın başlarında Bağdat’ta doğdu. İbn Âsım künyesiyle de tanınır. Bazı kaynaklarda adı Mufaddal b. Muhammed ed-Dabbî ile karıştırılarak Dabbî nisbesiyle de zikredilmiştir. Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ’nın ileri gelen öğrencilerinden ve râvilerinden olan babası Seleme b. Âsım’dan Arap grameri, sözlük bilimi ve Kur’an ilimleri alanında ders aldı. Sözlük âlimi Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî’nin derslerine devam etti. Ayrıca Sa‘leb, İbnü’s-Sikkît, İbn Şebbe, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. Şeddâd el-Mismeî ve Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshak el-Mervezî’den faydalandı. Ebû Bekir es-Sûlî, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Saîd ed-Dımaşkī, Ebü’l-Hasan Ali b. Hârûn, Abdülazîz İbnü’t-Tâhirî ve Ebû Mûsâ Îsâ b. Mervân el-Kûfî onun öğrencileri arasında yer alır. Oğlu Ebü’t-Tayyib Muhammed, Şâfiî fakihi ve müellifiydi. Halife Mütevekkil-Alellah’ın veziri Feth b. Hâkān el-Fârisî’den himaye gören Mufaddal, onun öldürülmesinden sonra Mu‘temid-Alellah’ın veziri Ebü’s-Sakr İsmâil b. Bülbül’ün iltifatına mazhar oldu. İbnü’l-Mu‘tez ile Mufaddal’ın şiirle yazışmalar yaptığı kaydedilirse de (Merzübânî, s. 384) şiirleri edebî bakımdan değerli bulunmamıştır (İbnü’l-Kıftî, III, 305). Klasik biyografi kaynaklarında Mufaddal b. Seleme’nin vefat tarihine dair bilgi yoktur. Ebû Bekir es-Sûlî kendisinden 290 (903) yılında ders aldığını söylemekte (Hatîb, XIII, 124; İbn Hallikân, IV, 206), Zehebî de bu tarihten sonra öldüğünü belirtmektedir. Takıyyüddin İbn Kādî eş-Şühbe’nin Ṭabaḳātü’n-nüḥât’ta Mufaddal’ın ölüm tarihini 300 (913) olarak verdiği kaydedilmektedir (İbnü’l-Kıftî, III, 305).

Eserleri. 1. el-Fâḫir (fi’l-ems̱âl). Yaklaşık yarısı Arap atasözleri olmak üzere Araplar’ın günlük hayatlarında anlamını bilmeden kullandıkları selâm, dua-beddua, tebrik, tâziye niteliğindeki klişe ifadelerle 521 deyimin belli bir tertibe tâbi tutulmadan yapılan açıklamalarını ihtiva eder. Arap atasözlerinin hikâyelerinin anlatımına itina gösterilen eserde başta Mufaddal ed-Dabbî’nin Kitâbü’l-Ems̱âl’i olmak üzere Müerric es-Sedûsî ve Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın Kitâbü’l-Ems̱âl’leriyle İbnü’l-Kelbî, Avâne b. Hakem, Şarkī b. Kutâmî ve müellifin babası Seleme b. Âsım ile Zübeyr b. Bekkâr’dan yapılan nakillere yer verilmiş, emsâl dışındaki tabirlerin açıklamasında ise Ebû Amr eş-Şeybânî, Ferrâ, Ebû Ubeyde et-Teymî ve Asmaî’den aktarmalar yapılmıştır. Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî’nin ez-Zâhir’i ile Meydânî’nin Mecmaʿu’l-ems̱âl’i ve İbn Manzûr’un Lisânü’l-ʿArab’ında eserden bol miktarda alıntı mevcuttur. Kitabın ilk beşte biri Ġāyetü’l-ereb fî meʿânî mâ yecrî ʿalâ elsüni’l-ʿâmme fî ems̱âlihim ve muḥâverâtihim min-kelâmi’l-ʿArab adıyla Ḫamsü resâʾil içinde yayımlanmıştır (İstanbul 1301, s. 232-272). Charles Ambrose Storey eserin bu kısmını (Kahire 1327, s. 1-52) ve daha sonra tamamını (Leiden 1915) neşretmiş, ayrıca Abdülalîm et-Tahâvî – Muhammed Ali en-Neccâr bütününü yayımlamıştır (Kahire 1380/1960). Kitap, Muhammed b. Hasan b. Muhammed tarafından el-Muḫtaṣar mine’l-Fâḫir fi’l-ems̱âli’s-sâʾire ismiyle ihtisar edilerek şerhedilmiştir (İÜ Ktp., AY, nr. 656).

2. Kitâbü’l-Melâhî (ve esmâʾihâ min ḳıbeli’l-mûsîḳā). Kitâbü’l-ʿÛd ve’l-melâhî adıyla da anılan eser, Araplar’ın ud ve diğer çalgı aletleri hakkında bilgi sahibi olmadığına dair öne sürülen bir iddiaya cevap teşkil etmek üzere yazılmış olup ud ve çeşitleriyle muhtelif mûsiki aletlerine dair Câhiliye devrinden itibaren Arap şiirinde yer alan kelime, tabir ve terimlerin izahını kapsayan bir eserdir. Kitabın Yâkūt el-Müsta‘sımî hattıyla yegâne nüshasından yapılmış tıpkıbasımı, James Robson’ın İngilizce tercümesi ve Henry George Farmer’in “Ancient Arabic Musical Instruments in the Handwriting of Yāqūt al-Mustaʿsımī” başlıklı girişiyle birlikte yayımlanmıştır (Glasgow 1938; ayrıca bk. “Kitāb al-Malāhī of Abū Tālib al-Mufaddal İbn Salama”, JRAS [London 1938], s. 231-249). Eser, Abbas el-Azzâvî’nin el-Mûsîḳa’l-ʿIrâḳıyye fî ʿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân adlı eseri içinde (bk. bibl.), ayrıca Gattâs Abdülmelik Haşebe tarafından müstakil olarak bazı açıklamalarla birlikte (Kahire 1984) neşredilmiştir. Bu neşre İbn Hurdâzbih’in Kitâbü’l-Lehv ve’l-melâhî’si ile (s. 35-50) müellifi meçhul Nübẕe muḫtaṣara fi’r-raḳṣ ve envâʿihî ve şemâʾilih adlı risâle eklenmiştir.

3. Muḫtaṣarü’l-müẕekker ve’l-müʾennes̱. Ramazan Abdüttevvâb tarafından neşredilmiştir (MMMA, XVII/2 [1971], s. 261-356; ayrıca Kahire 1972).

4. Celâʾü’ş-şebeh fi’r-red ʿale’l-Müşebbihe. Eserde Müşebbihe’nin dayandığı Kur’an âyetleri kelâm açısından yorumlanarak teşbih telakkisi eleştirilmiştir (Süleymaniye Ktp., Damad İbrâhim Paşa, nr. 272/3).

5. Kitâbü’l-Bâriʿ fî ʿilmi’l-luġa. Müellifin tamamlayamadığı son eseri olup nüshası tesbit edilememiştir.

Mufaddal b. Seleme’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Kitâbü’ṭ-Ṭayf, Żiyâʾü’l-ḳulûb fî meʿâni’l-Ḳurʾân fî ġarîbihî ve müşkilih (yirmi küsur cilt), Meʿâni’l-Ḳurʾân, Kitâbü’l-ʿIṭr ve ecnâsih (Kitâbü’ṭ-Ṭîb, Kitâbü’l-Muṭayyeb), Kitâbü’z-Zerʿ ve’n-nebât ve’n-naḫl ve envâʿi’ş-şecer, Kitâbü’l-Envâʾ ve’l-bevâriḥ, Ḫalḳu’l-insân, Kitâbü Mâ yaḥtâcü ileyhi’l-Kâtib (Âletü’l-kâtib), el-Ḫaṭ ve’l-ḳalem, Cemâhîrü’l-ḳabâʾil, Kitâbü’l-İştiḳāḳ, el-Maḳṣûr ve’l-memdûd, el-Müdḫal ilâ ʿilmi’n-naḥv, Şiʿru Ziyâde b. Zeyd eṣ-Ṣımme el-Ḳuşeyrî, er-Red ʿale’l-Ḫalîl ve Iṣlâḥu mâ fî Kitâbi’l-ʿAyn mine’l-ġalaṭ ve’l-muḥâl ve’t-taṣḥîf. Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Mufaddal’ın Halîl b. Ahmed’e ait Kitâbü’l-ʿAyn üzerine yazdığı tenkitlerin çoğunun hatalı olduğunu belirtir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 363-364 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.