MÜMTÂZ

Türkmen asıllı olup bugün Afganistan sınırları içinde kalan Ferâh’ta doğdu. Şiirlerinde kullandığı Mümtâz mahlasıyla tanınmıştır. Hayatı hakkındaki bilgiler Maḥbûbü’l-ḳulûb adlı eserinde verdikleriyle sınırlıdır. Kendi anlattığına göre eğitimini doğduğu yerde aldı ve kısa bir süre sonra şiir yazmaya başladı. Ardından gittiği Merv’de iki yıl Arslan Han’ın hizmetinde bulundu, buradan İsfahan’a geçerek Hasan Kulı Han Şamlû’nun münşîliğini yaptı. Bu şehirde dostlarından birinin teklifi üzerine meclislerde anlatılan hikâyeleri bir mecmuada toplamaya başladı. Önce Raʿnâ ve Zîbâ diye adlandırdığı bu mecmuaya zamanla sayıları 400’ü bulan kıssaları da ekledi ve buna Maḥfel-i Ârâ adını verdi. Memleketi Ferâh’a dönen Mümtâz bir süre Herat ve Meşhed’de ikamet etti. Daha sonra gittiği Ulkay-Dürûn’da Safevî Şahı I. Abbas’ın 1035 (1626) yılında tayin ettiği Vali Menûçihr b. Karcikây’a üç yıl münşîlik yaptı. Çevredeki bir kabilenin şehre yönelik saldırısı sırasında bütün eşyası yağmalanıp yazdığı eser kaybolunca Herat’a döndü. Burada çalışmasını yeniden kaleme almaya karar vererek “Şemse ve Kahkaha” adlı hikâyeyi yazıp Vali Safî Kulı Şamlû’ya ithaf etti. Ancak Herat’ta çıkan karışıklıklar yüzünden Habûşân’a geçti. Hatırında kalanlara yeni hikâyeler ekleyip eserini telif etmeye başladı. Maḥbûbü’l-ḳulûb adını verdiği bu çalışma bir önsöz, beş bab (tevazu, hüsn-i hulk, teslim, musâhabe ve sehavet) ve bir hâtimeden meydana gelmektedir. Ağır bir dille yazılan eser, üçüncü bölümdeki hikâyelerden birinin ismi olan Şemse ve Ḳahḳaha olarak da tanınmıştır. Kitabın hâtimesinde yer alan ve daha sade bir üslûpla yazılan “Ra‘nâ ve Zîbâ” adlı bölüm halk arasında çok tutulmuş ve ayrı olarak da basılmıştır (Bombay 1304). Eserin tamamı daha sonra yayımlanmıştır (Tahran 1322 hş.). Son neşri Dâsitânhâ-yı Maḥbûbü’l-ḳulûb ismiyle Ali Rızâ Zekâvetî tarafından gerçekleştirilmiştir (Tahran 1373 hş.). Mümtâz’ın mezarının Ferâh civarında bulunan Yezde köyünde olduğu kaydedilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 560 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.