MÜTEKĀRİB

Halîl b. Ahmed’in ortaya koyduğu vezinlerden olup onun sisteminde müttefik veya mütekārib denilen beşinci dairede birinci, klasik genel sıralamada on beşinci bahir olarak yer alır (DİA, III, 428; IV, 484). Tef‘ilelerinin birbirine benzemesi, her iki vetid arasında bir sebep ve her iki sebep arasında bir vetid bulunmasından kaynaklanan yakınlık ve benzerlik dolayısıyla mütekārib (birbirine yakın) kelimesiyle adlandırılmıştır (İbn Reşîḳ el-Kayrevânî, I, 271; Hatîb et-Tebrîzî, s. 183; Mahmûd Fâhûrî, s. 31).

Mütekārib tef‘ileleri beşli (humâsî فَعُوْلُنْ) olan bahirlerdendir. Halîl b. Ahmed’in sisteminde tam ve sahih şekli “feûlün” (⏑ – –) tef‘ilesinin bir mısrada dört, bir beyitte sekiz defa tekrar edilmesidir. Uygulamada kullanılan bu tam şeklin bir aruzu ve dört darbı, her iki şatrın sonundaki cüzlerin düşmesiyle elde edilen ve tef‘ile sayısı altı olan meczû şeklin ise bir aruzu iki darbı vardır. Buna göre mütekārib bahrinin toplam iki aruz, altı darb tef‘ilesi teşekkül etmiş olur. Sekiz tef‘ileli beytin darb tef‘ilelerinde a) hafif sebebin son harfinin hazfi (kasr) ve kalan son harfin sâkin kılınması ile (⟶ فَعُوْلُ ⟶ فَعُوْلُنْ) فَعُوْلْ : feûl (⏑ =); b) son hafif sebebin hazfi ile (فَعُوْ ⟶ فَعُوْلُنْ) ve buradan da uygulamada (فَعَلْ) feal (⏑ –) tef‘ilesi; c) hafif sebebin hazfi, kalan mecmû vetidin son harfinin (و) hazfi ve kalan son harfin (ع) sâkin kılınması, yani hazf ve kat‘ işlemlerinin birlikte uygulanması (betr) ile (⟶ فَعُ ⟶ فَعُوْ ⟶ فَعُوْلُنْ) فَعْ: fa‘ (–) şekilleri elde edilir.

Altı tef‘ileli beytin birinci şatrının son tef‘ilesi demek olan aruzunda hazf ile feal (⏑ –) ve ikinci şatrının son tef‘ilesi demek olan darbında a) hazf ile feal (⏑ –); b) betr ile fa‘ (–) şekilleri elde edilir. Bu uygulama şöyle gösterilebilir:

A) Tam beyit: a) Aruzu ve darbı sahih: ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – –. b) Aruzu sahih, darbı maksûr: ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ = (feal). c) Aruzu sahih, darbı mahzuf: ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – (feal). d) Aruzu sahih, darbı ebter: ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / – (fa‘).

B) Meczû beyit: a) Aruzu ve darbı mahzuf: ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – (feal) // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – (feal). b) Aruzu mahzuf, darbı ebter: ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – (feal) // ⏑ – – / ⏑ – – / – (fa‘).

Ayrıca gerek aruz gerekse haşivlerde (aruz ve darb dışındaki tef‘ilelerde) şu illet ve zihaf kaideleri uygulanabilir: a) Kabz ile feûlü (⏑ – ⏑), b) hazf ile feal (⏑ –); c) nâdiren s̱erm ile (kabz ve harm = mecmu vetidin ilk harfinin hazfi) fa‘lü (– ⏑).

Aruza dair klasik kitaplarda ve bunlara muhteva bakımından sadık kalan yeni eserlerde mütekārib bahrinin yukarıda sayılan vezinlerinin yanı sıra sanatkârların nazım tekniği açısından yaptıkları yenilikler de göz önüne alınarak yazılan eserlerde bu bahrin başka vezinleri de görülmektedir. Celâl el-Hanefî’nin örnekleriyle verdiği bu yeni vezinlerin başlıcaları şunlardır (el-ʿArûż, s. 191-208):

1. ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – [⏑ – ⏑] // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ = (feal)
2. ⏑ – – / ⏑ – ⏑ / – ⏑ – / ⏑ – – [⏑ – ⏑] // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – (feal)
3. ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – [⏑ – ⏑] // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ –
4. ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – –
5. ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – [⏑ =]
6. ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – –
7. ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – // ⏑ – – / ⏑ – –
8. ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – [⏑ – ⏑], [⏑ –] // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ –
9. ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – [⏑ –] // ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – – –
10. ⏑ – – / ⏑ – – / ⏑ – // ⏑ – – / ⏑ – – –

Kadim şairler tarafından da kullanılan mütekārib bahrinde kısa ve tek tef‘ilenin tekrarı sebebiyle ritmin seri oluşu yanında mûnis bir nitelik de göze çarpar. Bundan dolayı çağımız şairlerinin kahramanlıkla ilgili şiirlerde ve marşlarda çokça rağbet ettikleri bir vezindir (Mahmûd Fâhûrî, s. 34 vd.). Türk şiirinde bahrin “feûlün feûlün feûlün feûlün” ile “feûlün feûlün feûlün feûl” şekilleri daha çok kullanılmıştır. Bunların yanında az kullanılsa da bir tef‘ilesi düşürülerek üç feûlün ve iki feûlün bir feûl şekline de rastlanmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 189 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.