NÂTIK-BİLHAK

340 (951) yılında Âmül’de doğdu. Soyu, İmâmiyye’ye mensup olduğu belirtilen babası Hüseyin b. Hârûn tarafından Zeyd b. Ali vasıtasıyla Hz. Ali’ye ulaşır. Annesi Ümmü’l-Hasan bint Ali b. Abdullah’tır. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra Ebü’l-Abbas Ahmed b. İbrâhim el-Hasenî’den fıkıh, Ebû Abdullah el-Basrî’den kelâm dersleri aldı; çeşitli hocalardan başta fıkıh usulü olmak üzere temel ilimleri tahsil etti. Başlangıçta kendisinin ve ağabeyi Müeyyed-Billâh’ın İmâmiyye’ye mensup olduğu ve daha sonra Zeydiyye’ye intisap ettikleri nakledilir (Hâkim el-Cüşemî, s. 127). Kısa zamanda ders okutmaya ve eser telif etmeye başladı (Humeyd b. Ahmed el-Mahallî, s. 317-318). Hayatını Taberistan, Deylem ve Cürcân’da geçiren Nâtık-Bilhak, aralarında İbn Ebü’t-Tayyib diye anılan Ebü’l-Hasan Ali b. Abdullah’ın da bulunduğu çok sayıda talebe yetiştirdi. Cüşemî’ye göre bir müddet Bağdat’ta bulundu; bu esnada devlet ricâliyle irtibat kurmadığı gibi Abbâsîler’in sembolü olan siyah elbise de giymedi. Cürcân’a dönerek ilmî faaliyetlerine burada devam etti (Nüḫab min Kitâbi Cilâʾi’l-ebṣâr, s. 125).

Ağabeyi Müeyyed-Billâh’ın 411 (1021) yılında (bazı kaynaklarda 421/1030; bk. a.g.e., s. 124) vefatından sonra Taberistan Deylem Zeydî imamlarının beşincisi olarak kendisine biat edildi. Kaynaklarda ağabeyinin siyasî mücadeleleri hakkında geniş bilgi bulunduğu halde Nâtık-Billâh’ın gerek imâmet öncesi gerekse imâmeti dönemindeki faaliyetlerine yönelik açıklamaların bulunmaması dikkat çekicidir. Bu husus onun imâmet öncesinde ağabeyi ile beraber bulunması, imâmet döneminde ise hayatının sakin geçmiş olmasıyla açıklanabilir. Cüşemî, Müeyyed-Billâh’ın yaşça Nâtık’tan küçük olduğu halde ondan önce imâmete geçtiğini, ondan önce vefat ettiğini ve Nâtık’ın imâmet devrinin kısa sürdüğünü belirtir (a.g.e., s. 125). Ancak iki kardeşin ölüm tarihleri arasında çoğunluğun kabulüne göre on üç yıl gibi uzun sayılabilecek bir sürenin olduğu unutulmamalıdır (krş. Humeyd b. Ahmed el-Mahallî, s. 320). Nâtık-Billâh’ın, kardeşinin imâmeti süresince onun yanında yer aldığı ve Büveyhîler’e karşı girişilen isyanlara katıldığı muhakkaktır. Kendi imâmeti döneminde ise büyük bir ihtimalle kardeşinin siyasî mücadelelerinde arzu ettiği başarıya ulaşamamasını dikkate alarak silâhlı faaliyetlere ilgi duymamış, devrin idarecilerine karşı ılımlı bir politika takip etmiştir. Nitekim kaleme aldığı bir eserini Ziyârî Hükümdarı Menûçihr’in veziri Hasan el-Musâibî’ye ithaf etmiştir (Yaşaroğlu, s. 151). Nâtık, imâmeti boyunca Zeydî gelenek çerçevesinde emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker ilkesi doğrultusunda bir hayat sürmüş, Deylem’de veya daha kuvvetli rivayetlere göre Âmül’de vefat etmiştir (Humeyd b. Ahmed el-Mahallî, s. 320-321). Takvâ, zühd ve fazilet sahibi olan Nâtık’ın Ebû Hâşim Muhammed adında bir oğlunun bulunduğu belirtilmiştir.

Eserleri. 1. el-Ḥadâʾiḳ fî aḫbâri ẕevi’s-sevâbıḳ. İmamların hayatıyla ilgili hacimli bir eserdir.

2. el-İfâde fî târîḫi eʾimmeti’s-sâde. Önceki eserin ihtisar edilmiş şekli olup Hz. Ali, Hasan ve Hüseyin, Zeynelâbidîn ve oğlu Zeyd b. Ali, oğlu Yahyâ ile Muhammed b. Abdullah en-Nefsüzzekiyye’yi ve Zeydî imamlarının hayatını, kişiliklerini ve biat almalarını konu edinen eserin önemli bir bölümünü Wilferd Madelung yayımlamış (Aḫbâru eʾimmeti’z-Zeydiyye içinde, Beyrut 1987, s. 77-118), daha sonra tamamını İbrâhim b. Mecdüddin el-Müeyyedî ve Hâdî b. Hasan el-Hamzî neşretmiştir (Sa‘de 1422/2001).

3. el-Emâlî (Emâliyü Ebî Ṭâlib). Ca‘fer b. Ahmed b. Abdüsselâm tarafından derlenmiş ve Teysîrü’l-meṭâlib fî emâlî Ebî Ṭâlib diye adlandırılmıştır. Birkaç defa hatalı okumalarla basılan eseri Yahyâ Abdülkerîm el-Fudayl (Beyrut 1395/1975) yayımlamıştır (Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 1121).

4. et-Taḥrîr fi’l-keşf ʿan nuṣûṣi’l-eʾimme en-neḥârîr. Zeydî fıkhının önemli eserlerinden olan kitabın çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır (Brockelmann, GAL Suppl., I, 698).

5. Şerḥu’t-Taḥrîr. et-Taḥrîr’in on iki cilt halinde genişletilmiş şerhidir.

6. Câmiʿu’l-edille (Cevâmiʿu’l-edille). Fıkıh usulüyle ilgilidir.

7. Kitâbü’d-Diʿâme fî tes̱bîti’l-İmâme. İmâmet anlayışını Zeydî bakış açısıyla ele alan bir eserdir.

8. el-Müczî fî uṣûli’l-fıḳh. İki cilttir.

9. Mebâdiʾü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. Bazı kaynaklarda Kitâbü’l-Mebâdî diye de anılan eser kelâm konularını Zeydî-Mu‘tezilî yaklaşımla ele almaktadır (müellifin eserleri ve nüshalarıyla ilgili olarak bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 697-698; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 1121-1123).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 439-440 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.