https://islamansiklopedisi.org.tr/nehhas
Mısır’da muhtemelen 270’li (883) yıllarda doğdu ve orada yetişti. Aslen Yemenli Murâd kabilesine mensup olduğu için Murâdî nisbesiyle de bilinir. Dâvûdî onu İbnü’l-Murâdî diye zikreder. “Nehhâs” (bakırcı) lakabıyla anılması baba mesleği olan bakırcılık yapması sebebiyledir. Nehhâs, başta Bağdat olmak üzere Irak’ın bazı ilmî merkezlerine giderek meşhur hocaların ders halkalarına katıldı. Mısır’a dönerken Filistin’in Remle şehrine uğradı ve bu bölgenin hocalarından ders alarak özellikle kıraat, tefsir, hadis, fıkıh, Arap dili ve edebiyatı alanlarında kendini yetiştirdi. Müberred, Hasan b. Guleyb, Zeccâc, Ahfeş el-Asgar, Ebü’l-Kāsım el-Begavî, Niftaveyh, İbn Keysân, Tahâvî, Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî, İbn Şenebûz onun hocaları arasında yer alır. Öğrencilerinden Ebû Abdullah Muhammed b. Yahyâ b. Abdüsselâm el-Ezdî, Abdülkebîr b. Muhammed el-Cezerî, Muhammed b. Müferric el-Meâfirî, Ebû Abdullah Muhammed b. Horasan es-Sıkıllî, Ebû Hafs Ömer b. Muhammed el-Hadramî ve Muhammed b. Ali el-Üdfüvî’nin isimleri sayılabilir. Nehhâs’ın, 5 Zilhicce 338’de (26 Mayıs 950) Nil nehri kıyısında bazı şiirlerin vezinlerini tahlil ederken Nil’in suyunun çekilmesi ve fiyatların yükselmesi için büyü yaptığını sanan bir kişi tarafından nehre itildiği ve boğularak öldüğü kaydedilmektedir.
Eserleri. 1. Kitâbü’n-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ (Kitâbü’n-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ fî Kitâbillâhi ʿazze ve celle ve’ḫtilâfi’l-ʿulemâʾi fî ẕâlik). Eserin mukaddimesinde nesih konusunda bilgi verildikten sonra sırasıyla Kur’an’daki sûreler ele alınmış ve ilgili rivayetlerle beraber sûrelerdeki nâsih ve mensuh âyetler gösterilmiştir. Kitabın çeşitli baskıları yapılmıştır (sonunda İbn Huzeyme el-Fârisî’nin Kitâbü’l-Mûcez [?] fi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ adlı eseriyle birlikte Kahire 1323, 1938; nşr. Muhammed Abdüsselâm Muhammed, I-III, Küveyt 1408/1988; nşr. Süleyman b. İbrâhim b. Abdullah el-Lâhim, Beyrut 1412/1991; nşr. Şa‘bân Muhammed İsmâil, Kahire 1986).
2. İʿrâbü’l-Ḳurʾân. Keşfü’ẓ-ẓunûn’da (I, 460) Tefsîrü’l-Ḳurʾân adıyla geçen eserde âyetlerin kelime ve cümle yapısı, açıklanması ve kıraat farklılıkları üzerinde durulmuş, ayrıca nüzûl sebeplerine, nâsih ve mensuha temas edilmiştir (Kahire 1974; nşr. Züheyr Gāzî Zâhid, I-III, Bağdat 1977-1980; I-V, Beyrut 1985). Abdurrahman Büyükkörükçü Ebû Ca‘fer en-Nahhâs ve İ‘râbü’l-Kur’ân’ı adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1992, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
3. Meʿâni’l-Ḳurʾân. İbn Hallikân’ın Tefsîrü’l-Ḳurʾân ismiyle zikrettiği eserde Kur’an’ın garîb lafızları, âyetlerin kelime ve cümle yapıları, mânaları, kıraat farklılıkları, kısaca nâsih ve mensuh âyetlerle ahkâm âyetleri ele alınmış, bu konularla ilgili rivayet ve görüşler tartışılmış, bunlar arasında tercihler yapılmış, şiirlerle istişhâdda bulunulmuştur (I-II, nşr. Muhammed Ali en-Neccâr – Ahmed Yûsuf Necâtî, Mısır 1966; III, nşr. Abdülfettâh Şelebî, Mısır 1973; nşr. Muhammed Ali es-Sâbûnî, I-VI, Mekke 1408-1410/1988-1990). Fikri Güney Ebû Caʿfer en-Neḥḥâs ve Meʿâni’l-Ḳurʾan’ı adıyla bir yüksek lisans çalışması yapmıştır (1994, UÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).
4. Kitâbü’l-Ḳaṭʿ ve’l-iʾtinâf (Kitâbü’l-Vaḳf ve’l-ibtidâʾ) (nşr. Ahmed Hattâb Ömer, Bağdat 1398/1978).
5. Ṣınâʿatü’l-küttâb (Edebü’l-küttâb, Edebü’l-kâtib) (nşr. Bedr Ahmed Dayf, İskenderiye 1987; Beyrut 1410/1990). Fuat Sezgin Kitâbü ʿUmdeti’l-küttâb adıyla tıpkıbasımını gerçekleştirmiştir (Frankfurt 1420/1999).
6. Şerḥu ebyâti Sîbeveyhi (nşr. Ahmed Hattâb Ömer, Halep 1974; nşr. Züheyr Gāzî Zâhid, Necef 1974; nşr. Vehbe Mütevellî Ömer Sâlime, Kahire 1985; Beyrut 1986).
7. Şerḥu’l-ḳaṣâʾidi’t-tisʿi’l-meşhûrâti’l-mevsûmeti bi’l-Muʿallaḳāt (nşr. Ahmed Hattâb Ömer, I-II, Bağdat 1973). Fuat Sezgin, Tefsîrü’l-ḳaṣâʾidi’t-tisʿi’l-muʿallaḳāt adıyla iki cilt halinde tıpkıbasımını yapmıştır (Frankfurt 1985).
8. Kitâbü’t-Tüffâḥa fi’n-naḥv (nşr. Korkîs Avvâd, Bağdat 1965; nşr. Mâhir Abdülganî Kerîm, Kahire 1991).
9. Risâle fi’l-lâmât (nşr. Tâhâ Muhsin, el-Mevrid, I/1-2 [Bağdat 1971], s. 143-150).
Nehhâs’ın kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Kitâbü Esmâʾi’l-ḥüsnâ, Şerḥu’l-Ḥamâse, Ṭabaḳātü’ş-şuʿarâʾ, el-Kâfî, el-Muḳniʿ fi’ḫtilâfi’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn, Nâsiḫu’l-ḥadîs̱ ve mensûḫuh, Şerḥu’l-Mufaḍḍaliyyât.
BİBLİYOGRAFYA
Nehhâs, Şerḥu ebyâti Sîbeveyhi (nşr. Ahmed Hattâb), Halep 1394/1974, neşredenin girişi.
a.mlf., en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ (nşr. Muhammed Abdüsselâm Muhammed), Küveyt 1408/1988, neşredenin girişi, s. 15-34; a.e. (nşr. Süleyman b. İbrâhim b. Abdullah el-Lâhim), Beyrut 1412/1991, neşredenin girişi, I, 34-96.
Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîne’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1984, s. 220-221.
Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, IV, 224-230.
İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 101-104.
İbn Hallikân, Vefeyât, I, 99-100.
Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 401-402.
Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Ẕeyli Târîḫi Baġdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 175-176.
Dâvûdî, Ṭabaḳātü’l-müfessirîn, I, 67-70.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 48, 123, 426, 460; II, 1106, 1327, 1379, 1391, 1433, 1460, 1470, 1730, 1740, 1788, 1809, 1920, 1921.
Brockelmann, GAL, I, 138; Suppl., I, 35, 201.
Ahmed Nasîf el-Cenâbî, “İʿrâbü’l-Ḳurʾân li’n-Neḥḥâs”, el-Mevrid, VI/1, Bağdad 1397/1977, s. 15-38.
Ahmed Muhtâr Ömer, “İʿrâbü’l-Ḳurʾân li-Ebî Caʿfer en-Neḥḥâs”, Mecelletü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî ve’t-türâs̱i’l-İslâmî, I, Mekke 1398, s. 79-99.
