NESİH

Sözlükte “hükmünü ortadan kaldırmak, bir eseri istinsah etmek” gibi anlamlara gelen nesh kelimesi, hat sanatında özellikle kitap istinsahında ve basma eserlerde yaygın biçimde kullanılan bir yazı çeşididir. Aynı kökten gelen nessâh kelimesinin nessâhân-ı hattâtîn (nesih yazanlar) şeklinde kaynaklarda yer aldığı görülmektedir (Âlî, s. 24). Mushaf yazımında kûfî hattının geçerliliğini ortadan kaldırdığı için bu yazıya nesih adının verildiği kanaatini taşıyanlar bulunmakla beraber (Yazır, I, 92) buna tarihen imkân yoktur. Önceleri neshî adıyla daha basit bir yazı olarak kullanılan ve V. (XI.) yüzyıldan itibaren gelişme gösteren nesih hattının mushaf kitâbetinde bu devirler için reyhânîye ve muhakkaka göre daha geri planda kaldığı anlaşılmaktadır.

İslâm’ın doğuşunda Hicaz bölgesinde geometrik, dik ve yatay çizgilerin hâkim olduğu yazı ile günlük işlerde, mektup ve ticarî yazışmalarda tercih edilen yuvarlak karakterli iki değişik yazı kullanılmaktaydı. Yuvarlak yazı Emevî ve Abbâsîler döneminde kullanım alanı daha da genişleyerek işlendi; önce “mevzun”, sonra da “mensûb” vasıflarını kazandı. Yazıldığı kamış kalemin ağız genişliği 1 mm. civarında olan bu yazı, verrakların mesleklerinden kinaye olarak “verrâkī” adıyla anıldığı gibi istinsah vasıtası oluşundan dolayı “neshî” ismiyle de tanındı. Irak’ta doğduğu için “ırakī”, ayrıca bünyesindeki düzlüklerden dolayı “muhakkak” da denilen bu yazı aklâm-ı sittenin kısmen kaynağı olmuştur. Batılı araştırmacılar, o devirde İslâm âleminde kûfî dışında kullanılan küçük ve büyük ebattaki her yazıya neshî veya nesih adını vermişlerdir. Kısa zaman içinde neshî yazıdaki düz karakterler reyhânînin, yuvarlak karakterler ise nesih hattının doğmasına zemin hazırlamıştır.

V. (XI.) yüzyılın hattatları arasında mühim mevkii olan İbnü’l-Bevvâb’dan nesih hattıyla herhangi bir eser zamanımıza kadar gelmiş değildir; İbnü’l-Bevvâb’ın reyhânî hattıyla mushafı vardır (Chester Beatty Library, nr. 1431). Onun nesih üslûbunu temsil eden Muhammed b. Altuntaş’a ait 582 (1186) tarihli mushaf Topkapı Sarayı Müzesi’ndedir (Yeni Yazılar, nr. 742). Hat sanatında çığır açan Yâkūt el-Müsta‘sımî hem nesih hem reyhânî yazılarıyla birkaç mushaf bırakmıştır (İÜ Ktp., AY, nr. 6680). Yine Yâkūt zamanında uygulaması artan ve cesamet bakımından farklı hat nevileriyle yazılan mushaflarda da nesih hattı, buna göre daha kalın kalemle yazılan sülüs veya muhakkak gibi hat nevileriyle birlikte münâvebeli olarak kullanılmış, bu durum X. (XVI.) yüzyıla kadar azalarak sürmüştür. O devre kadar iki üç nevi hattın bir sayfa düzenine göre birlikte kullanılmasının yanı sıra muhakkak veya reyhânî hatları da mushaf yazılmasında sıkça tercih edilmiştir. Memlükler devrinde Kahire’de kullanılan nesih hattının harf araları tabii kaidesine göre daha açık, irice yazılan çeşidine “neshü’l-vazzâh”, mâil satırlar halinde daha ince yazılanına “havâşî” (nesh-i hafî), en ince yazılanına da “gubârî” denildiği zamanımıza ulaşan örneklerinden anlaşılmaktadır.

Nesih hattının tabii kalem kalınlığı 1 mm. civarında kabul edilir. Daha geniş ağızlı kalemle yazılanına eskiden “celî nesih” denildiğine, Menâkıb-ı Hünerverân’da Celâlzâde Muhyiddin Amâsî hakkında yer alan methiyedeki, “Celâl oğlu ki hattât-ı cihandır / Nazîri gelmedi nesh-i celîde” beyti delil olarak gösterilebilir. Buna karşılık Tuhfe’de böyle celî yazan hattatlar için, “Sülüs kalemiyle nesih yazardı” denmektedir. Esasen nesih hattı genellikle kitaplarda kullanıldığından onun celî ölçülerinde yazılmasına gerek duyulmamıştır. Celî nesih yazılara “câmi boyu” denilen en büyük ebattaki mushaflarda rastlanabilir. XIX. yüzyılda yüksekliği 2 metreyi bulan büyüklükteki hilye levhalarında nesih hattının en iri şekline rastlanır ki bunların kalem ağzı 3 milimetreye kadar çıkar. Vakıflar İstanbul Türk Hat Sanatları Müzesi’ndeki (nr. 2827), Hasan Rızâ Efendi’nin 1305 (1888) tarihli hilyesi, Mustafa Halim Özyazıcı’nın Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki Âyetü’l-kürsî levhasında görülen nesih hattı böyledir (Derman, Türk Hat Sanatının Şâheserleri, rs. 58).

Nesih hattı, kalemin ince olarak dikine ve kalın olarak ufkî istikamette kullanılışı sırasında münhanî hareketlerle sola hafif meyilli yazılır; bunun nisbeti yazıldığı kaleme göre bir nokta boyudur. Uzun metinlerde harflerin kaidelere uygun ve düzgün bir şekilde satıra oturtulması için mıstar denilen satır aletinin kullanılması şarttır. Mıstar, satır çizgilerinin başlama ve bitirme sınırlarıyla beraber bir mukavva üzerinde ibrişimle gerilerek kabartı halinde tesbit edilmesiyle hazırlanır. Nesih hattı istifli olarak yazılmaz, daima satır halindedir. Harflerin kelime teşkili için yan yana sıralanmasına bir hareketlilik getirmek üzere “kâf-ı mebsûta”nın (boru kefi) satırlara serpiştirilmesi veya çanaklı harflerin kendisinden sonraki birkaç harfi içine alır şekilde uzatılması hattatların sanat kudretlerini gösterdiği bir sahadır. Muhakkakla reyhânî ve tevkī ile rikā‘ arasındaki şekil benzerliği sülüs hattıyla nesih arasında çok daha azdır. Matbaanın Osmanlı Devleti’ne girişinden önce yazma kitap istinsahında en fazla kullanılan yazı nevi nesih olmuştur. Harekeli yazılabildiği gibi Türkçe için harekesiz yazılması da mümkün olduğundan dinî ve ilmî her konuda nesih tercih edilmiştir. Nesih yazının kullanım sahası sadece kitap yazılmasıyla sınırlı değildir. Yalnız olarak veya bir sülüs satırının altında üç beş satır nesih bulunmak üzere kıtalar ve bunların bir araya getirilişiyle oluşan murakkaa ve hilye-i nebevî levhalarında da genellikle nesih hattı kullanılmıştır. Uzun metinlerde kalem ağzının yıpranıp yeniden açılması, bunda da aynı kalınlığın tutturulamaması yüzünden doğan kusuru önlemek için hattatlar XIX. yüzyıldan günümüze kadar cava kalemi kullanmışlardır.

Nesih hattı Osmanlılar’da Şeyh Hamdullah Efendi’den itibaren yeni bir tarz kazanmıştır. II. Bayezid’in teşvikiyle gerçekleşen bu yenilik hareketleri aklâm-ı sittenin bütününde görülmekle beraber Şeyh Hamdullah üslûbunda daha çok nesih yazı estetik değer kazanmıştır. Ahmed Karahisârî, aklâm-ı sittenin diğer nevilerinde olduğu gibi nesih hattında da Şeyh Hamdullah üslûbuna karşı Yâkūt el-Müsta‘sımî tavrını ihya etmeye çalışmışsa da bu çaba ancak bir hattat nesli müddetince devam ettirilebilmiştir.

Nesih hattı İstanbul’da tekâmülünü sürdürürken diğer İslâm ülkelerinde de Osmanlı üslûbu benimsenmiş ve yayılmıştır. Ancak İran sahasında yer alan İslâm devletleri Yâkūt el-Müsta‘sımî yolunu tutmuşlarsa da XVI. yüzyıldan sonraki hattatlar Yâkūt üslûbundan da uzaklaşarak farklı bir tavırla yazmaya devam etmişlerdir.

Şeyh Hamdullah’tan başlayarak mushaf Osmanlılar’da nesih hattıyla yazılmıştır. Bu sebeple Müstakimzâde nesih hattını “hâdim-i kitâb-ı kerîm” olarak vasıflandırmaktadır (Tuhfe, s. 28). Osmanlı tarihi boyunca ömrünü nesih hattıyla mushaf yazmaya adamış binlerce hattat yetişmiş, sanat değeri taşıyan mushaf yazanlar arasında Ramazan b. İsmâil 400, Çemşîr Hâfız 454 adet mushaf yazarak ön sırayı almışlardır.

Osmanlılar’da nesih öğretimi münferit olarak yürütülmekle beraber yaygın görülen şekli sülüs-nesih nevilerinin birlikte meşkedilmesidir. Dört satır üzerine tertiplenen yatay dikdörtgen biçimli bu sülüs-nesih meşklerinin ilk ve son satırları sülüs, ortadaki iki satır -daha kısa olarak- nesih yazılarına tahsis edilmiştir.

XVII. asrın son çeyreğinde Hâfız Osman aklâm-ı sittede yeni bir üslûp ortaya koymuş, özellikle sülüs ve nesih yazılar yeni estetik değerler kazanmış, bu üslûp kısa zamanda benimsenmiş, Osmanlı topraklarında yayılmıştır. XVIII. yüzyıldan itibaren Hâfız Osman’ın nesihteki üslûbu Yedikuleli Seyyid Abdullah, Şekerzâde Seyyid Mehmed, Eğrikapılı Mehmed Râsim, İsmâil Zühdü, Abdülkadir Şükrü, Mahmud Celâleddin Efendi gibi üstatlar elinde gelişimini sürdürmüş, XIX. yüzyılda Kazasker Mustafa İzzet ve Mehmed Şevki efendilerle yeni bir üslûp kazanarak XX. yüzyıla ulaşmıştır. Şevki Efendi’nin nesih hattına getirdiği harf mükemmelliği bu konuda nihaî nokta sayılmaktadır.

Osmanlılar’da ilk basılan kitaplarda en çok nesih hattı tercih edilmiş, Sultan Abdülaziz devrinde 1866’da Kazasker Mustafa İzzet Efendi’ye yazdırılan ve bunlardan hakkedilmiş kalıplarından döküm yapılan çeşitli puntolardaki nesih hurufat harf inkılâbına kadar matbaalarda kullanılmıştır. Aslından basılan ve nesih hattıyla yazılmış olan mushafların iki unutulmayacak ismi ise Hasan Rızâ ve Kayışzâde Hâfız Osman Nûri efendilerdir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 1-3 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.