NEVÂCÎ

Muhtemelen 788 (1386) yılında, Nil deltasındaki Mahalletülkübrâ şehrine bağlı Garbiye kasabasının Nevâc köyünde doğdu. Şemseddin Muhammed b. Ali ez-Zerâtînî ve İbnü’l-Cezerî’den kıraat dersleri aldı. Burhâneddin el-Beycûrî ve Muhammed b. Abdüddâim el-Birmâvî’den fıkıh, İzzeddin İbn Cemâa, Sıbt İbn Hişâm, İbnü’d-Demâmînî ve Bisâtî’den nahiv ve aklî ilimler tahsil etti. İbn Hacer el-Askalânî, Zeynüddin el-Irâkī gibi âlimlerden hadis okudu. Hocaları arasında Ḥayâtü’l-ḥayevân sahibi Demîrî de yer alır. Sonraları aleyhinde el-Ḥücce fî seriḳāti İbn Ḥicce adıyla bir eser yazdığı İbn Hicce el-Hamevî de onun dostlarındandı. Nevâcî, Kahire’nin Hüseyniyye ve Cemâliyye medereselerinde hadis müderrisliği yaptı. İbn Tağrîberdî, Şemseddin es-Sehâvî gibi birçok âlim kendisinden istifade etti. Sûfî çevreleriyle yakın ilişkisi bulunan Nevâcî, başta Dimyat ve İskenderiye olmak üzere Mısır’ın bazı şehirlerine seyahatler yaptı, Mahalletülkübrâ şehrine sık sık gidip geldi. İlki 820 (1417), ikincisi 833 (1430) yılında olmak üzere iki defa hacca gitti. Kaynakların çoğuna göre 859’da (1455) Kahire’de vefat etti.

Gerileme devri edebiyatının önde gelen temsilcilerinden kabul edilen Nevâcî geleneğe uyarak meşhur kitaplar üzerine şerh ve hâşiyeler yazmış, belâgat ve şiir sanatı hakkında muhtelif eserler telif etmiştir. Aynı zamanda “şâirü’l-vakt” unvanıyla nitelenen Nevâcî uzun soluklu kasideleri sayesinde yüksek memurlar sınıfına dahil olmuş ve sanat hâmileri tarafından ödüllendirilmiştir. Kendisine iyilikte bulunanların zevkine uyarak o devrin yüksek tabakasınca revaçta olan konularla ilgili birçok şiir mecmuası meydana getirmiştir. Ancak bu şiirlerin bir kısmı kaba aşk şiirleri çerçevesine giriyordu. Bunların en tanınmışı Ḥalbetü’l-kümeyt adlı antolojisidir. Nevâcî, hatta da dikkatleri üzerine çekmiş ve özellikle “mensûb” adı verilen yazı çeşidinde şöhret kazanmış, kendi el yazısı ile yazdığı eserlerinin birkaçı zamanımıza ulaşmıştır.

Eserleri. 1. Ḥalbetü’l-kümeyt fi’l-edeb ve’n-nevâdiri’l-müteʿalliḳa bi’l-ḫamriyyât. Nevâcî’nin en meşhur eseri olup şarap ve şarap meclisleriyle içki âlemlerinde mûsikinin yeri vb. konularda yazılmış şiirleri ve anekdotları içeren bir antolojidir. Önceleri el-Ḥubûr ve’s-sürûr fî vaṣfi’l-ḫumûr adını taşıyan eser yirmi beş bölümle şarap aleyhindeki bir hâtimeden ibarettir. Kitap şiddetli hücumlara uğramasına rağmen büyük rağbet görmüş ve önemli etkiler yapmıştır. İlk defa M. Abdurrahman Kutta el-Adevî ve Nasr el-Hûrînî’nin tashihiyle yayımlanan (Bulak 1276/1859) eserin baskıları sonraki yıllarda da sürmüştür (Beyrut 1873; Kahire 1299/1881; nşr. Abdülkādir Allâm, Kahire 1357/1938; Kahire 1998).

2. Muḳaddime fî ṣınâʿati’n-naẓm ve’n-nes̱r (nşr. Muhammed b. Abdülkerîm, Beyrut 1971).

3. ʿUḳūdü’l-leʾâl fi’l-müveşşaḥât ve’l-ezcâl (nşr. Abdüllatîf eş-Şihâbî, Bağdad 1982; nşr. Ahmed Muhammed Atâ, Kahire 1420/1999). Eserde Endülüs ve Mağrib müveşşah ve zecelleriyle bunlara Doğu şairlerinin yazdığı bazı nazîrelere yer verilmiştir.

4. el-Fevâʾidü’l-ʿilmiyye fî fünûn mine’l-luġāt (nşr. Ahmed Abdurrahman Hammâd, İskenderiye 1986). Farklı harekelerle değişik şekillerde okunabilen kelimelere dairdir.

5. Kitâbü’ş-Şifâʾ fî bedîʿi’l-iktifâʾ (nşr. Mahmûd Hasan Ebû Nâcî, Beyrut 1403).

6. ed-Dürrü’n-nefîs fîmâ zâde ʿalâ Cinâni’l-cinâs ve Ecnâsi’t-tecnîs (nşr. Hamza Demirdaş Zağlûl, Kahire 1987). Safedî’nin Cinânü’l-cinâs’ı ile Safiyyüddin el-Hillî’nin ed-Dürrü’n-nefîs fî Ecnâsi’t-tecnîs’ine tetimme niteliğinde bir eserdir.

7. Ṣaḥâʾifü’l-ḥasenât fî vaṣfi’l-ḫâl. Yüzdeki ben tasvirlerine dair Abbâsîler devri şairlerinden seçilmiş şiir ve anekdotlar antolojisidir (Brockelmann, GAL, II, 70; Suppl., II, 56).

8. Nüzhetü’l-elbâb fî aḫbâri ẕevi’l-elbâb. Cömertler, cimriler, akıllılar, ahmaklar vb.ne dair hikâye ve anekdotlardan ibarettir (Brockelmann, GAL, II, 70).

9. Tuḥfetü’l-edîb. Kafiyelerine göre alfabetik sıralanmış hikmet ve mesel beyitleri antolojisidir (müellif nüshası için bk. a.g.e., II, 70). Eserin muhtasarı olan Zehrü’r-rebîʿ fi’l-mes̱eli’l-bedîʿ adlı kitap et-Tuḥfetü’l-behiyye içinde yayımlanmıştır (İstanbul 1302).

10. Teʾhîlü’l-ġarîb. Müvelled şairlerin şiirlerinden seçilip kafiyelerine göre dizilmiş gazeller antolojisidir (a.g.e., II, 70; Suppl., II, 57).

11. Ravżatü’l-mücâlese ve ġayżatü’l-mücânese. Cinas sanatına dair teorik bilgilerle zengin şiir örneklerini içerir (Brockelmann, GAL, II, 70).

12. el-Ḥücce (el-Meḥacce) fî seriḳāti İbn Ḥicce (a.g.e., II, 70; Suppl., II, 57).

13. Dîvânü şiʿr. Eserin, İskenderiye Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Hasan Abdülhâdî tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlandığı kaydedilmektedir (ʿUḳūdü’l-leʾâl, neşredenin girişi, s. 11).

14. el-Meṭâliʿu’ş-şemsiyye fi’l-medâʾiḥi’n-nebeviyye (Ḳaṣîde fî medḥi’n-nebî, Escurial Library, nr. 442).

Nevâcî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ḥâşiye ʿale’t-Tavżîḥ, Hâşiye ʿale(Şerhi’ş-Şâfiye li)’l-Cârberdî, el-Ġays̱ü’l-münhemir fîmâ yefʿalühü’l-ḥâc ve’l-muʿtemir, Risâle fi’l-elġāz, Merâtiʿu’l-ġızlân, Ḫalʿu’l-ʿiẕâr, eṣ-Ṣâbûḥ ve’l-ġabûḳ, Nüzhetü’l-aḫbâr, Şerḥu’l-Ḫazreciyye fi’l-ʿarûż, Risâle teteʿalleḳu bi’l-ḳavâfî, el-Fevâʾidü’l-ʿarûżiyye (ʿUḳūdü’l-leʾâl [nşr. Ahmed M. Atâ], neşredenin girişi, s. 9-11). Nevâcî, şarkiyatçıların erken dönemden itibaren ilgilendiği edebiyatçılardan olup Barthelemy de Molainville d’Herbelot (XVII. yüzyıl) ve Sir William Jones (XVIII. yüzyıl) tarafından hakkında makaleler yazılmış, XIX. yüzyılda antolojilerinden alınmış parçaların Batı dillerine tercümeleri yapılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 28-29 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.