NEVŞÂHÎ

28 Eylül 1907’de Pencap eyaletinde Mendîbahâeddin şehrine bağlı Sâhenpâl köyünde doğdu. Soyu onuncu nesilde Kādiriyye tarikatının Nevşâhiyye kolunun kurucusu Muhammed Nevşâh Gencbahş’a (ö. 1064/1654) ulaşır. Babası Gulâm Mustafa şair ve âlimdi. Nevşâhî ilk eğitimini dedesi Muhammed Şah Nevşâhî’den aldı, Fars edebiyatı ve Arapça okudu. Muhammed Hüseyin Mübârek Rakam Âdilgerhî’den hat dersi aldı, özellikle nesta‘lik ve nesih yazıda maharet kazandı. Bunun dışında öğrenimini özel hocalardan aldığı derslerle tamamladı. 1921’de babasının eliyle Nevşâhiyye tarikatına intisap etti; 1927’de ondan icâzet ve hilâfet aldı. 1964’te babasının yerine postnişin oldu. Daha sonraki hayatı telifle ve çok sayıda müridini irşad etmekle geçti. 1975’te hacca gitti. Gezip dolaştığı yerlerde şeyhler ve âlimlerle görüştü, yazdığı eserler için buralardaki kütüphanelerden bilgi ve belge topladı. Arapça, Farsça, Urduca, Pencap ve Hint dillerinde şiirler yazdı. Eserlerini kendi el yazısıyla kaleme aldı. Bütün gelirini, 2009’da Pencap Üniversitesi’ne hediye edilecek olan, 400 kadar yazma ile 10.000 civarında basma eser ihtiva eden kütüphanesine kitap almaya harcadı; vasiyetnâmesinde de belirttiği üzere geriye hiçbir mal bırakmadı. Nevşâhiyye tarikatıyla ilgili birçok kitabı ortaya çıkarıp neşretti. 4 Temmuz 1983’te Sâhenpâl’de vefat etti ve orada babasının türbesinde onun yanına defnedildi.

Eserleri. Arap, Fars, Urdu ve Pencap dillerinde kaleme aldığı, derlediği ve tercüme ettiği eser ve risâlelerin sayısı 200’ü aşmaktadır.

1. Şerîfü’t-tevârîḫ. Dört asırlık Nevşâhiyye tarihine dairdir. Müellifin 1926’dan 1978’e kadar araştırma yaparak hazırladığı kitap üç büyük cilt halinde 8000 sayfadan oluşur. I. ciltte Nevşâhiyye tarikatının kurucusu Muhammed Nevşâh Gencbahş’tan Hz. Peygamber’e ulaşan silsiledeki şeyhler, II. ciltte Nevşâh Gencbahş’ın evlâdı, mürşidi Süleyman Nûrî Bâlvâlî’nin evlâdı, Nevşâhiyye’nin üç önemli kolu olan Rahmâniyye, Sâcyâriyye ve Sâlihiyye’nin kurucuları, on iki bölümden oluşan III. ciltte de eserin yazıldığı tarihe kadar Nevşâhiyye silsilesi hakkında bilgi verilmekte, müellifin çağdaş ulemâyla olan hâtıraları yer almaktadır. Bölge tasavvuf tarihi bakımından önemli olan ansiklopedi niteliğindeki bu çalışmanın kaynakları arasında yüzlerce basılı eser yanında 1056 yazma bulunmaktadır. Eserin ilk iki cildi müellif tarafından 1979 ve 1981’de, III. cildi Ârif Nevşâhî tarafından 1982-1984’te Sâhenpâl’de neşredilmiştir.

2. Târîḫ-i ʿAbbâsî. Peygamberler ve İslâm tarihiyle ilgilidir (Sâhenpâl 1985).

3. Eẕkâr-ı Nevşâhiyye (Sâhenpâl 1964).

4. Teẕkire-i Nevşâh-i Genc Baḫş (Lahor 1978, 1985).

5. el-Ḳavlü’l-muʿaẓẓam fî menâḳıbi’l-İmâmi’l-Aʿẓam (Şarkpûr’da çıkan Nûrü’l-İslâm dergisinin İmâm-ı Âzam’a ayrılan 1975 Eylül ve Ekim sayılarında yayımlanmıştır).

6. Envârü’s-siyâde fî âs̱âri’s-saʿâde. Hz. Peygamber’in Ehl-i beyt’i hakkındaki bu eserde Fâtımî olsun olmasın her Alevî’nin seyyid olduğu ileri sürülür (Sâhenpâl 1996).

7. Teẕkire-i Şuʿarâ-yi Nevşâhiyye. Arap, Fars, Urdu ve Pencap dillerinde şiir söyleyen 583 şairin hayatına dair bu tezkire Ârif Nevşâhî tarafından tamamlanıp yayımlanmıştır (Lahor 2007).

8. Ḥadâʾiḳu’l-envâr fî ziyâreti’s-sâdeti’l-ebrâr (Sefernâme-i Ûç; nşr. Ârif Nevşâhî, Behâvelpûr 1999).

9. İʿcâzü’t-tevârîḫ. Tanınmış şahsiyetlerin doğum ve ölüm tarihlerini, eserlerin yazım ve basımları, binaların yapım tarihine dair Farsça manzum kıtalar ihtiva eden eserden bir seçmeyi Ârif Nevşâhî yayımlamıştır (Sâhenpâl 1976).

10. Teẕkire-i Meşâyiḫ-i Ḳādiriyye-i Nevşâhiyye (Sâhenpâl 1979). Son iki Farsça eser dışında eserleri Urduca yazılmıştır.

Nevşâhî’nin diğer bazı eserleri arasında Urduca olarak Teẕkire-i Muḫadderât, ʿUlûmü’l-Ḳurʾân (Kenzü’l-maʿrifet, I-IV), Tuḥfetü’l-muḥibbîn fî cevâzi semâʿi’l-ʿâşıḳīn, Ṣaḥîfe-i Mesâyil (kelâm ve fıkha dair bazı konuları ihtiva eder), Târîḫ-i Selâṭîn (Hz. Peygamber, Hulefâ-yi Râşidîn, Hindistan ve Pakistan’da hüküm süren müslüman hükümdarlar hakkındadır), Târîḫ-i Sâhenpâl; Arapça olarak Dürrü’l-yetîm fî feżâyili bi’smi’r-raḥmâni’r-raḥîm, Ravżü’l-cinân fî eḥâdîs̱i seyyidi’l-ins ve’l-cân (müellifin ezberlediği 420 hadisi içerir); Farsça olarak Ḳısṭâsü’l-Ḳādiriyye bi-muvâzeneti Ḳırṭâsi’n-Naḳşibendiyye (Kādiriyye tarikatının diğerlerine ve özellikle Nakşibendiyye’ye üstünlüğü ele alınmıştır) yer alır. Ayrıca Muhammed Hayât Nevşâhî’nin Teẕkire-i Nevşâhiyye (nşr. Ârif Nevşâhî, İslâmâbâd 2010), İmâmbahş Lâhûrî’nin Mirʾât-ı Ġafûriyye, Muhammed Hâşim Tehrpâlevî’nin Çehâr Behâr (Ḫazâʾinü’l-esrâr adıyla, nşr. Ârif Nevşâhî, İslâmâbâd 1984) adlı eserlerini Farsça’dan Urduca’ya tercüme etmiştir (eserlerinin tam bir listesi, muhteva ve neşri için bk. Müceddidî – Nevşâhî, s. 85-145).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 350-351 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.