NÎSÂBÛRÎ, Mahmûd b. Ebü’l-Hasan

Beyânülhak lakabıyla tanınmış olup Şehâbeddin ve Necmeddin lakaplarıyla da anılmıştır. İlk kaynaklarda sadece Ebü’l-Hasan diye geçen babasının adı Hediyyetü’l-ʿârifîn’de Ali olarak verilmiş, bizzat kendisi Kāsım ve Muhammed adlı iki oğlundan söz etmiştir. Nîsâbûrî muhtemelen Nîşâbur’da yetişmiştir. Îcâzü’l-beyân adlı eserini 553’te (1158) Hucend’de tamamladığına göre (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 403) hayatının bir bölümünü burada geçirmiş, daha sonra Dımaşk’a yerleşerek el-Medresetü’l-Muîniyye’de müderrislik yapmış (Nuaymî, I, 589), vefatına kadar bu görevini sürdürmüş, ölümünden sonra yerine oğlu Muhammed geçmiştir. Ziriklî’nin onun ölüm tarihini 550 (1155) olarak vermesi doğru değildir. Yâkūt el-Hamevî’nin değerli bir âlim olduğuna, tefsir, dil, fıkıh gibi alanlardaki uzman kişiliğine işaret ettiği Nîsâbûrî kadı ve hatiplerin övüncü olarak nitelendirilmiş, özellikle tefsir alanında eserler vermiştir.

Eserleri. 1. Îcâzü’l-beyân ʿan meʿâni’l-Ḳurʾân. Eserin mukaddimesinde müellif belli bir görüşün nakliyle sınırlı olan ilk dönem teliflerinin yetersiz kaldığını, sonrakilerin ise öğrenmeyi zorlaştıracak ölçüde ayrıntı ve tekrarlarla dolu olduğunu söylemiş, bu sebeple orta hacimde bir eser yazmayı amaçladığını kaydetmiş, bununla birlikte eserinde tefsir, telif, i‘rab, nüzûl sebebi, fıkhî ahkâm ve garîb hadis gibi değişik türden 10.000’den çok meselenin ele alınıp açıklandığını belirtmiş, ayrıca daha geniş bilgi edinmek isteyenlerin Ġurerü’l-eḳāvîl fî meʿâni’t-tenzîl adlı eserine başvurmalarını tavsiye etmiştir. Başta Ebû Müslim el-İsfahânî’nin Câmiʿu’t-teʾvîl li-muḥkemi’t-tenzîl’i ile Mâverdî’nin en-Nüket ve’l-ʿuyûn’u olmak üzere Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı, Ali b. Hamza el-Kisâî’nin Meʿâni’l-Ḳurʾân’ı, Ma‘mer b. Müsennâ’nın Mecâzü’l-Ḳurʾân’ı gibi kaynaklardan yararlanılarak kaleme alınan eser Hanîf b. Hasan el-Kāsımî tarafından tahkikli olarak neşredilmiştir (I-II, Beyrut 1995).

2. Vaḍaḥu’l-burhân fî müşkilâti’l-Ḳurʾân. Kur’an’ın anlaşılması zor olan âyetleriyle garîb kelimelerini açıklamak, inkârcıların bu tür âyetlere dayanarak Kur’an hakkında ileri sürdükleri şüphe ve itirazlara cevap vermek üzere kaleme alınan eseri Safvân Adnân Dâvûdî tahkik ederek yayımlamıştır (I-II, Dımaşk-Beyrut 1410/1990). Müellif, bu kitabında yer verdiği beyitleri daha sonra hazırlayacağı bir eserinde şerhedeceğini söylemiştir (I, 170). Nîsâbûrî’nin Bâhirü’l-burhân fî meʿâni müşkilâti’l-Ḳurʾân adıyla yayımlanan eseri (nşr. Suâd bint Sâlih b. Saîd Bâbekî, Mekke 1997) Vaḍaḥu’l-burhân ile aynı olup yalnızca nüsha farklılıklarını içermektedir.

3. Ḫalḳu’l-insân. Bir nüshası Kahire’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunan (nr. 2445) eserde insanın yaratılışının ve karakteristik özelliklerinin konu edildiği belirtilmişse de (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 722) nüshayı gördüğünü söyleyen Hanîf b. Hasan el-Kāsımî bu çalışmanın Nîsâbûrî’ye aidiyetinin kesin olmadığını ve konusunun zühd, ahlâk ve faziletlerle ilgili bulunduğunu, bu sebeple adının Ḫuluḳu’l-insân şeklinde okunması gerektiğini belirtmiştir (Îcâzü’l-beyân, neşredenin girişi, I, 23).

4. Cümelü’l-ġarâʾib fî tefsîri’l-ḥadîs̱ (TSMK, III. Ahmed, nr. 2334; Süleymaniye Ktp., Beşir Ağa [Eyüp], nr. 79, vr. 2^a-b). Edirnevî’nin bu risâleyi müellifin Îcâzü’l-beyân adlı eserinin şerhi olarak zikretmesi bir zühul eseri olmalıdır.

5. el-Mûcez fi’n-nâsiḫi ve’l-mensûḫ. Safvân Adnân Dâvûdî, bir nüshası Dublin’de Chester Beatty Kütüphanesi’nde bulunan (nr. 3883) eserin bir nüshasının da kendinde olduğunu söylemekte (Vaḍaḥu’l-burhân, neşredenin girişi, I, 14), Hanîf b. Hasan el-Kāsımî ise eserin IV. (X.) yüzyıl âlimlerinden doğrudan nakiller ihtiva etmesi sebebiyle VI. (XII.) yüzyılda yaşamış olan Nîsâbûrî’ye ait olamayacağını ileri sürmektedir (Îcâzü’l-beyân, neşredenin girişi, I, 26).

6. Ġurerü’l-eḳāvîl fî meʿâni’t-tenzîl. Müellif bu çalışmasını Îcâzü’l-beyân’da zikretmektedir (I, 55).

7. Ḳıṭaʿu’r-riyâż fî bideʿi’l-iʿtirâż.

8. el-Ġılâletü fî mesʾeleti’l-yemîn ʿalâ şürbi’l-mâʾ mine’l-kûz ve lâ mâʾ fi’l-kûz (son iki eseri müellif Vaḍaḥu’l-burhân fî müşkilâti’l-Ḳurʾân adlı kitabında kaydetmektedir [I, 118, 139]).

Nîsâbûrî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Dürerü’l-kelimât ʿalâ ġureri’l-âyâti’l-mûhime li’t-teʿârużi ve’ş-şübühât, Şevâridü’ş-şevâhid ve ḳalâʾidü’l-ḳaṣâʾid, el-Esʾiletü’r-râʾiʿa ve’l-ecvibetü’ṣ-ṣâdiʿa, et-Teẕkire ve’t-tebṣıra fî mesâʾili’l-fıḳh. Müellif, Cümelü’l-ġarâʾib adlı risâlesinde (vr. 11^a) ayrıca fıkıh usulüne dair bir eserinin bulunduğunu söylemektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 140-141 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.