NU‘MÂNÎ, Muhammed Abdürreşîd

28 Eylül 1915’te Hindistan’ın kuzeybatısındaki Racistan eyaletine bağlı Caypûr şehrinde doğdu. İlk eğitimini babasından ve amcasından aldıktan sonra Ta‘lîmü’l-İslâm Medresesi’nde öğrenimine başladı, 1928-1933 yılları arasında Kadîrbahş el-Bedâûnî’den ders aldı. Bu arada imtihanlarını vererek Pencap Üniversitesi’nden mezun oldu. 1934’te Leknev’deki Dârülulûm Nedvetü’l-ulemâ’ya girdi ve burada iki yıl Haydar Hasan Han et-Tunkî’den hadis ilimleri konusunda faydalandı; ondan Buhârî ve Tirmizî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’leri ile Müslim’in aynı adlı eserinin mukaddimesi ve Celâleyn gibi kitapları okuyarak mezun oldu. Bu sırada Hâce İmdâdullah el-Mekkî’nin halifelerinden olan Haydar Hasan Han’dan tasavvuf terbiyesi aldı. Daha sonra Haydarâbâd’a (Dekken) giderek Haydar Hasan Han’ın ağabeyi Mahmûd Hasan Han’ın yanında dört yıl kaldı ve onun Muʿcemü’l-muṣannifîn adlı eserinin telifinde yardımcı oldu. Ardından tedris ve telif hayatına başlayan Nu‘mânî 1942-1947 yıllarında Delhi’deki Nedvetü’l-musannifîn’de üye olarak çalıştı; 1947’de Hindistan’ın bölünmesinden sonra Pakistan’a hicret etti. 1949-1976 yılları arasında sırasıyla Tando Allahyar’daki Dârü’l-ulûmi’l-İslâmiyye, Karaçi’deki Câmiatü’l-ulûmi’l-İslâmiyye ve Bahâvelpûr’daki el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de hadis, fıkıh, nahiv ve mantık konularında ders verdiği gibi çeşitli idarî görevler de yaptı. 1976-1992 yıllarında Muhammed Yûsuf el-Benûrî’nin isteği üzerine Câmiatü’l-ulûmi’l-İslâmiyye’de hadis ihtisas bölümünde ders okutup danışmanlık yaptı. Mütevazi hayatı, müttaki şahsiyeti ve ilmî birikimiyle pek çok âlimin takdirini kazanan Nu‘mânî 12 Ağustos 1999’da Karaçi’de vefat etti. Ebû Hanîfe’nin eserleri ve müsnedleri konusunda geniş bilgiye sahip olan Nu‘mânî, hadiste Hanefî mezhebinin usullerinin dikkate alınması üzerinde dururken İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî ve İbn Hacer el-Askalânî tarafından dile getirilen bazı görüşlerin tenkide tâbi tutulabileceğine dikkat çekmiştir. Bu sebeple bazı çağdaşları tarafından Hanefîlik taassubuyla itham edilmiş (M. Nâsırüddin el-Elbânî, II, 346-350; Mahmûd Saîd Memdûh, s. 183, 526), ancak bu tenkitlere cevap verilmiştir (Muhammed Abdürreşîd en-Nu‘mânî, s. 291-320, tetimme kısmında Temîm Muhammed’in cevabı; Rûhulemîn b. Hüseyin, s. 128-134).

Eserleri. 1. Luġātü’l-Ḳurʾân. Kur’an kelimelerinin iştikak ve izahlarını tefsir, fıkıh, tarih, kelâm gibi ilimler açısından değerlendiren Urduca bir sözlüktür. Eserin ilk dört cildini Nu‘mânî, son iki cildini Abdüddâim el-Celâlî hazırlamıştır (Delhi 1943; Karaçi 1994).

2. Mâ temessü ileyhi’l-ḥâce li-men yuṭâliʿu Sünene İbn Mâce. Sünen-i İbn Mâce’ye mukaddime olarak yazılan kitabın telifi 1953 yılında tamamlanmıştır (nşr. Abdullah İbrâhim el-Ensârî, Katar 1984). Abdülfettâh Ebû Gudde eseri el-İmâm İbn Mâce ve kitâbühû es-Sünen adıyla yayımlamıştır (Beyrut 1419).

3. İbn-i Mâce or ʿİlm-i Ḥadîs̱ (Karaçi 1956).

4. Tebṣıra ber el-Medḫal fî uṣûli’l-ḥadîs̱ li’l-Ḥâkim en-Nîsâbûrî. Geniş bir incelemeyle birlikte eleştiriler içeren eser Delhi’de yayımlanan Burhân adlı dergide neşredilmiş, daha sonra kitap haline getirilmiştir (Karaçi 1991).

5. et-Taʿḳībât ʿale’d-Dirâsât. Muhammed Muîn et-Tettevî’nin Dirâsâtü’l-lebîb fi’l-üsveti’l-ḥaseneti bi’l-Ḥabîb adlı eserindeki fıkıh ve hadis konularına dair görüşlerinin tenkidinden ibaret olup Dirâsâtü’l-lebîb ile birlikte yayımlanmıştır (Sind 1957).

6. et-Taʿlîḳāt ʿalâ Ẕebbi ẕübâbâti’d-Dirâsât. Abdüllatîf et-Tettevî’nin Muhammed Muîn’e reddiye olarak yazdığı bu eserde Nu‘mânî’nin hadis ve fıkıh meselelerine dair ta‘lik ve izahları bulunmaktadır (I-II, Haydarâbâd-Sind 1959-1961).

7. et-Taʿlîḳu’l-ḳavîm ʿalâ Muḳaddimeti Kitâbi’t-Taʿlîm. Mes‘ûd b. Şeybe es-Sindî’nin Ebû Hanîfe hakkında kaleme aldığı bu eseri geniş bir önsöz ve dipnotlarla yayımlamıştır (Haydarâbâd-Sind 1965).

8. Mekânetü’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe fî ʿilmi’l-ḥadîs̱. Eserin seksen iki sayfalık kısmı Süyûtî’nin Tebyîḍü’ṣ-ṣaḥîfe bi-menâḳıbi’l-İmâm Ebî Ḥanîfe’si ile birlikte yayımlanmıştır (Karaçi 1990). Daha sonra kitabın tamamını Abdülfettâh Ebû Gudde Mekânetü’l-İmâm Ebî Ḥanîfe fi’l-ḥadîs̱ adıyla neşretmiş (Beyrut 1416), eserin bu neşri Enbiya Yıldırım tarafından İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe’nin Hadis İlmindeki Yeri adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 2004).

9. Fetḥu’l-Eʿazzi’l-ekrem li-taḫrîci’l-Ḥizbi’l-aʿẓam. Eserde Ali el-Kārî’nin el-Ḥizbü’l-aʿẓam ve’l-virdü’l-efḫam adlı dua kitabında geçen hadisler tahriç edilmiştir (Karaçi 1980).

10. Yezîd ki Şaḫṣiyyet Ehl-i Sünnet ki Naẓar me (Karaçi 1982).

11. Şühedâ-i Kerbelâ per İftirâ (Karaçi 1988).

12. Ekâbir-i Ṣaḥâbe per Bühtân (Karaçi 1988).

13. Nâṣibiyyet Taḥḳīḳ ke Behîs me (Karaçi 1962).

14. Nâṣibî Sâziş (Karaçi 1984).

15. Ḥażret-i ʿAlî or Ḳıṣâṣ-ı ʿOs̱mân (Karaçi 1998). Urduca olan son altı eser birer risâle niteliğinde olup Pakistan’daki Nâsibîler’e reddiye mahiyetinde kaleme alınmıştır.

Nu‘mânî’nin yarım kalmış veya yayımlanmamış eserleri şunlardır: Mâ ḫâlefe fîhi Ebû Ḥanîfe İbrâhîm en-Neḫaʿî, Tertîbü Kitâbi’l-Âs̱âr bi-rivâyeti Muḥammed ʿale’l-mesânîd, Ricâlü Kitâbi’l-Âs̱âr rivâyetü Muḥammed, Ricâlü Câmiʿi’l-mesânîd, Tercemetü Kitâbi’l-Âs̱âr. Urduca mukaddimeler yazdığı bazı eserler de şöylece sıralanabilir: Kitâbü’l-Âs̱âr (Karaçi 1410/1990). Bu mukaddime Mehmet Özşenel tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 1 [1996], s. 233-251); Müsnedü’l-İmâm Ebî Ḥanîfe bi-rivâyeti’l-Ḥaskefî; Muvaṭṭaʾü Mâlik bi-rivâyeti Muḥammed; Tefsîru İbn Kesîr; Bulûġu’l-merâm. Müellifin ayrıca Karaçi’de çıkan Beyyinât isimli dergi başta olmak üzere çeşitli dergilerde yayımlanmış otuzdan fazla makalesiyle Gulâm Ahmed Pervîz ve Abdülkuddûs el-Hâşimî gibi hadisi inkâr edenlere karşı kaleme aldığı yazıları bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 241-242 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.