ÖMER FERRUH

Ġubârü’s-sinîn adlı eserinde kaydettiğine göre 8 Mayıs 1904’te Beyrut’ta doğdu (resmî kayıtlarda 1906). Kültürlü bir aileye mensup olup ilk ve orta öğrenimini Beyrut’un çeşitli okullarında tamamladı (1924). Ardından Beyrut Amerikan Üniversitesi’ne girdi; Arap dili ve edebiyatı ile tarih dalında öğrenim görerek 1928’de mezun oldu. Bir yıl süreyle Filistin’in Nablus şehrindeki Medresetü’n-necâh’ta (lise) tarih, coğrafya ve tercüme öğretmeni olarak görev yaptıktan sonra Beyrut’a dönerek Cem‘iyyetü’l-makāsıdi’l-hayriyye el-İslâmiyye’nin okullarında öğretim görevini sürdürdü. 1935’te gittiği Almanya’da Berlin, Leipzig, Erlangen üniversitelerinde, iki defa gittiği Paris’te de Sorbon Üniversitesi ile bazı enstitülerde dersleri takip etti. Erlangen Üniversitesi’nde Josef Hell yönetiminde “Hicretten Ömer b. Hattâb’ın Ölümüne Kadar Arap Şiirinde İslâmiyet” başlıklı bir tez hazırlayarak 1937’de felsefe doktoru unvanını aldı. Aynı yıl Beyrut’a dönen Ömer Ferruh, Cem‘iyyetü’l-makāsıd’ın fakültelerinde öğretim üyeliği görevine tekrar başladı. Bu sırada bazı arkadaşlarıyla birlikte el-Emâlî dergisini çıkardı. 1940’ta Bağdat’taki Yüksek Öğretmen Okulu’nda dersler ve konferanslar verdi. 1941 yılından itibaren, o zamana kadar vermiş olduğu ders ve konferanslarından “Dirâsât ḳaṣîre fi’l-âdâb ve’t-târîḫ ve’l-felsefe” adıyla yirmi altı cüzden oluşan bir dizi meydana getirdi.

1949’da Dımaşk el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’ye muhabir üye seçilen Ömer Ferruh bu kurumun dergisinde Arap dili ve edebiyatı ile tarih ve felsefeye dair yazılarını vefatına kadar sürdürdü. Bunlar arasında, Amerikan Ford Kurumu’nun finansmanıyla Lübnan ve bazı Arap ülkeleri için hazırlanmış olan “Meşrûu’l-Arabiyyeti’l-esâsiyye” adlı projeyi fasih Arapça’ya zarar verip avam dilini öne çıkaracağı gerekçesiyle eleştirdiği yazısı ile (XLVIII, 1973) tercüme tekniği ve problemlerine dair makalesi (LIV, 1979) zikredilebilir. 1951-1960 yılları arasında Dımaşk Üniversitesi’nde misafir öğretim üyesi olarak Emevî, Endülüs ve Mağrib tarihi üzerine dersler ve konferanslar, 1961’den itibaren vefatına kadar Beyrut Üniversitesi’nde Arap tarihi ve medeniyetiyle Araplar’da ilimler tarihi üzerine konferanslar verdi. 1961’de Kahire Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’ye asil üye seçildi. 1970’li yıllarda Beyrut ve Lübnan üniversitelerinde yüksek lisans ve doktora dersleri verdi. Yurt içinde ve dışında çok sayıda bilimsel kurumla hayır kurumlarına üye olduğu gibi bilimsel çalışmalarından dolayı gerek Lübnan’da gerekse Mısır, Suriye, Hindistan ve Pakistan gibi İslâm ülkelerinde kendisine çok sayıda ödül verildi. 8 Kasım 1987’de Beyrut’ta vefat etti.

İslâm dini, Kur’an ve fasih Arapça arasında bir bütünlük gören Ömer Ferruh hayatını İslâm mirasını ve fasih dili savunmaya adamış, bu konudaki görüşlerini ʿAbḳariyyetü’l-luġati’l-ʿArabiyye adlı eserinde açıklamıştır. el-Mevsûʿatü’s-Sûriyye’yi hazırlamak üzere seçilen ilim heyeti içinde bulunan Ömer Ferruh, bu ansiklopedide yer alacak ilim ve sanat adamlarının eserlerini İslâm uygarlığı çerçevesinde vermiş oldukları gerekçesiyle ismin sonuna “İslâmiyye” kaydının eklenmesini teklif etmiş, ancak kabul görmeyince bu görevden çekilmiş, bu konudaki görüşlerini 1966’da yazdığı Târîḫu’l-fikri’l-ʿArabî ilâ eyyâmi İbn Ḫaldûn adlı eserinde ortaya koymuş ve Arap uygarlığının İslâmîliğini savunmuştur. Reformun ve yeniliğin İslâm’da değil müslümanlarda yapılması gerektiğini söyleyen Ömer Ferruh, bununla ilgili görüşlerini et-Tecdîd fi’l-müslimîn lâ fi’l-İslâm adlı eserinde belirtmiştir. Tasavvufun İslâmîliğini kabul etmeyen yazar bunu dikkate alarak eserine “et-Tasavvufü’l-İslâmî” değil et-Taṣavvuf fi’l-İslâm adını vermiştir. Ömer Ferruh, İbn Rüşd’e uyarak felsefenin hıristiyanlarda dinin düşmanı, İslâm’da ise dostu olduğu görüşünü benimsemiştir. Osmanlı devrini “imanı İslâm, kültürü Arap” diye nitelemiş, bu dönemi kötüleyenleri Osmanlı Devleti’nin siyasî tarihiyle Arap ve Avrupa tarihlerinden habersiz olmakla suçlamıştır. Tarih ve sosyolojide İbn Haldûn’un görüşlerinden etkilenmiş, tarihe dair eserlerinde olayların bilimsel analizini yapmıştır. Ömer Ferruh, Arap tarihinin yeniden gözden geçirilip yazılması zaruretini dile getirmiş, tarihin Şuûbiyye vb. akımların gündeme getirdiği isnat ve hatalardan arındırılmasını istemiş, bu konudaki düşüncelerini Tecdîdü’t-târîḫ fî taʿlîlihî ve tedvînihî adlı eserinde toplamıştır. Misyonerlerle şarkiyatçıların çoğunun faaliyetlerini Batı emperyalizminin ve siyonizmin İslâm ülkelerine sızması için bir ön çalışma, onları da bunların hizmetinde çalışan kimseler olarak gören Ömer Ferruh şarkiyatçıların eser ve faaliyetlerine karşı şiddetli bir mücadele başlatmış, Mustafa el-Hâlidî ile birlikte hazırladığı et-Tebşîr ve’l-istiʿmâr fi’l-bilâdi’l-ʿArabiyye adlı eserinde misyonerlerle şarkiyatçıların dile getirdikleri emellerini eserlerinden kanıtlar getirerek ortaya koymuştur. Theodor Nöldeke’nin Kur’an Tarihi adlı eseri için kaleme aldığı eleştiri yazısında şarkiyatçıların çoğundan nefret ettiğini, ancak bir grup müslüman yazarın Kur’an’a onlardan daha fazla kötülük yaptığını söylemiştir.

Ömer Ferruh, Luvîs Şeyho ve Circîs Ken‘ân gibi bazı yazarların çalışmalarını çürük temel üzerine kurulmuş bozuk eserler diye nitelemiştir. Görüşlerini hiçbir etki altında kalmadan yazabilmek için günlük gazetelerde çıkan yazılarından ücret almadığını belirtir. Modern Arap şiiri akımını da eleştiren Ömer Ferruh bu akımın şiirle de modernlikle de ilgisinin bulunmadığını ileri sürmüş; vezin, kafiye, dil ve ahlâk kayıtlarından sıyrılma, gerçek kurallar içinde şiir yazma aczini telâfi etme, kurala aykırılığı kural olarak benimseme psikolojisinin tezahürü olarak görmüş, bu konuyla ilgili görüşlerini de Hâẕe’ş-şiʿrü’l-ḥadîs̱ adlı eserinde ortaya koymuştur. Onun 1924’ten itibaren yazdığı şiirleri güzel tasvirler ve ince gazellerle hikmet beyitleri ve kıtalarından oluşur. Bunların çoğu Ġubârü’s-sinîn adlı eserinde çeşitli olaylarla bağlantılı biçimde serpiştirilmiş halde yer aldığı gibi Fecr ve şafaḳ adlı divanında da toplanmıştır. Divanda ayrıca İngilizce, Almanca ve Farsça’dan tercüme ettiği şiirlerle okul şiirleri ve marşlar da yer almaktadır. Bunları ayrı bir divanda da toplamıştır.

Eserleri. A) Arap Dili ve Edebiyatı: Ebû Nüvâs dirâse ve’n-naḳd (Beyrut 1932); Ebû Nüvâs ve muḫtârât (Beyrut 1932-33); Ebû Nüvâs: Şâʿiru Hârûn er-Reşîd ve Muḥammed el-Emîn (Beyrut 1933); Ebû Temmâm (müveşşah türü şiirin köklerinin Ebû Temmâm’da olduğunu ispat etmeyi amaçlayan bir çalışmadır; Beyrut 1935, 1978); ʿÖmer b. Ebî Rebîʿa (Beyrut 1941, 1983); İbnü’r-Rûmî (Beyrut 1942); Ḥakîmü’l-Maʿarre Ebü’l-ʿAlâʾ el-Maʿarrî (Beyrut 1948, 1960; Farsça’ya tercüme edilmiştir); Şuʿarâʾü’l-belâṭi’l-Ümevî (Beyrut 1950); el-Minhâc fi’l-edebi’l-ʿArabî (Beyrut 1960); el-Ḳavmiyyetü’l-fuṣḥâ (fasih dil, halk dili ve Latin alfabesinin benimsenmesine dair ihtilâflarla Arap dilinin geleceğine yönelik görüşlerini kapsar; Beyrut 1961); Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî (I-VI, Beyrut 1965-1983); Fecr ve şafaḳ (Beyrut 1981); ʿAbḳariyyetü’l-luġati’l-ʿArabiyye (Beyrut 1981); Hâẕe’ş-şiʿrü’l-ḥadîs̱ (Beyrut 1983); Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱ (I-V, Beyrut 1985-1986); eş-Şâbbî şâʿirü’l-ḥubbi ve’l-ḥayât (4. bs., Beyrut 1987); Fârisü Benî Ḥamdân Ebû Firâs el-Ḥamdânî (2. bs., Beyrut 1988).

B) Felsefe: Das Bild der Frühislam in der Arabischen Dichtung von der Hiğra bis zum Tode ‘Umars 1-23 D. H. / 622-644 N. (Leipzig 1937); ʿAbḳariyyetü’l-ʿArab fi’l-ʿilm ve’l-felsefe (kendi biyografisiyle çok sayıda müslüman bilim ve fikir adamının biyografisini ve görüşlerini içerir; Dımaşk 1944; Beyrut 1952, 1969; İngilizce çevirisi: The Arab Genius in Sciences and Philosophy, Washington 1954); İbn Ḫaldûn ve Muḳaddimetühû (Beyrut 1943); İbn Ṭufeyl ve Ḳıṣṣatü Ḥay b. Yaḳẓân (Beyrut 1946, 1986); Târîḫu’l-fikri’l-ʿArabî ilâ eyyâmi İbn Ḫaldûn (Beyrut 1966, 1983; Rusça’ya çevrilmiştir); Mevḳıfü İbn Ḫaldûn mine’d-dîn (Aʿmâlü mihricâni İbn Ḫaldûn [Kahire 1962], s. 359-414); el-Fikrü’l-ʿArabî fî minhâci’l-bakalorya el-Lübnâniyye (Beyrut 1966); el-Minhâcü’l-cedîd fi’l-felsefeti’l-ʿArabiyye (Beyrut 1983). Ömer Ferruh ayrıca Fârâbî, İbn Sînâ, İbn Bâcce, İbn Rüşd ve İhvân-ı Safâ felsefelerine dair eserler kaleme almıştır.

C) Tarih ve Biyografi: Ves̱betü’l-Maġrib (Beyrut 1961); el-ʿArab fî ḥaḍâretihim ve s̱eḳāfetihim ilâ âḫiri’l-ʿaṣri’l-Ümevî (Beyrut 1968); Ġubârü’s-sinîn (kendi biyografisine, şiirlerinden bir kısmına yer verilen eser 1980-1982 yıllarında es-Sefîr gazetesinde yayımladığı yazılarından oluşmuştur; Beyrut 1985); ʿÖmer Ferrûḫ ve âs̱âruhû fî erbaʿîne ʿâmen 1931-1971 (Beyrut 1971). Müellifin bunlardan başka Târîḫu’l-ʿulûm ʿinde’l-ʿArab, el-Ḥaḍârâtü’l-insâniyye ve kıṣṣatü’l-ʿArab fîhâ, el-İslâm ve’t-târîḫ, Kelime fî taʿlîli’t-târîḫ, el-ʿArab ve’l-İslâm fi’l-ḥavżı’ş-şarḳī, el-ʿArab ve’l-İslâm fi’l-ḥavżi’l-ġarbî, Tecdîdü’t-târîḫ fî taʿlîlihî ve tedvînih ile ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb, ʿAbdülmelik b. Mervân, Ṭârıḳ b. Ziyâd, Meʾmûn, Ṣalâḥaddîn el-Eyyûbî, Târîḫu’l-Câhiliyye gibi eserleri vardır.

D) Diğer Eserleri: el-Üsre fi’ş-şerʿi’l-İslâmî (Beyrut 1951, 1988; Yusuf Ziya Kavakcı eseri İslam Aile Hukuku adıyla tercüme etmiştir. [İstanbul 1992]); et-Tebşîr ve’l-istiʿmâr fi’l-bilâdi’l-ʿArabiyye (Mustafa el-Hâlidî ile birlikte; Kahire 1953, 1985; Beyrut 1964; Osman Şekerci tarafından İslâm Ülkelerinde Misyonerlik ve Emperyalizm adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir [İstanbul 1968, 1991]); et-Tecdîd fi’l-müslimîn lâ fi’l-İslâm (Beyrut 1981, 1986); İbn Teymiyye el-müctehid beyne aḥkâmi’l-fuḳahâʾ ve ḥâcâti’l-müctemaʿ (Beyrut 1411/1991).

Ömer Ferruh ayrıca, tek başına veya bazı arkadaşlarıyla birlikte Arapça dil bilgisiyle tarih ve dinî bilgiler alanında okul kitapları hazırlamıştır. Batı dillerinden yaptığı tercümeler arasında Muhammed Esed’in Islam at the Crossroads adlı eseriyle (el-İslâm ʿalâ müfteraḳı’ṭ-ṭuruḳ, Beyrut, ts.; trc. Hayreddin Karaman, Yolların Ayrılış Noktasında İslâm: Batı Medeniyeti Karşısında Müslümanlık, İstanbul 1965, 1969, 1986, 1997) George Sarton’un The Incubation of the Western Culture in the Middle East adlı eseri (es̱-S̱eḳāfetü’l-ġarbiyye fî riʿâyeti’ş-şarḳı’l-evsaṭ, baskı yeri ve tarihi yok) zikredilebilir (eserleriyle ilgili geniş bilgi için bk. Adnân el-Hatîb, MMLADm., LXIII/1 [1408/1988], s. 150-160; Abdülkerîm Halîfe, LXII [1408/1988], s. 269-274).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 60-61 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.