POÇİTEL

Neretva nehrinin Bosna-Hersek sınırlarını terkettiği yerin çok yakınında, Mostar’ın 27 km. kadar güneyinde ve Adriyatik denizine 32 km. mesafede ülkenin en güzel ve en romantik tarihî kasabalarından biridir. Poçitel (Počitelj) Osmanlı şehircilik anlayışının en mükemmel temsilcisidir. Kasaba, Adriyatik denizinden Balkanlar’ın içlerine doğru giden ana yola yüksekten bakan, zemini kayalık bir kütlenin üzerinde küçük bir kalenin eteklerinde kurulmuştur. Kale sadece bir kuleden ve etrafı duvarla çevrelenmiş bir avludan oluşmaktadır. XIX. yüzyılda bazı nüfuzlu araştırmacılar (Jireček, Ashboth) kalenin ilk yapımını Bosna Kralı I. Tvrtko’ya bağlar ve 1388 yılında inşa edildiğini yazarsa da bunu doğrulayacak bir kaynak yoktur. Kaleyle ilgili ilk kayıt Şubat 1444 tarihlidir, ancak inşası biraz daha eskiye gider. Burası zamanla kurulacak olan müslüman bir kasabanın çekirdeği haline gelmiştir. 1463-1471 arasında Poçitel Kalesi Macarlar’ın elindeydi. 1471 Eylülünde Hersek Voyvodası Hamza Bey kumandasındaki Osmanlı kuvvetleri kaleyi ele geçirdi. Bu bilgi, Dubrovnik Senatosu tarafından kaleme alınan 20 Eylül 1471 tarihli bir mektup sayesinde öğrenilmektedir ve mektupta senato Hamza Bey’in zaferini tebrik etmektedir. Poçitel Kalesi’nden 8 km. uzaklıkta güçlü bir istihkâm olan Gabela Kalesi kolayca görülebilmektedir. Sonraki yıllar boyunca Osmanlı-Venedik sınırı bu iki nokta arasında karşılıklı el değiştirmelerle devam etmiştir. Poçitel’in kuruluşu tamamen stratejiktir. Bu mevki, Adriyatik ile Bosna içleri (Neretva vadisi) arasındaki iletişim/ulaşım hattını hem kontrol hem de bloke edebiliyordu. Poçitel etrafında yerleşimcilerin dikkatini çekebilecek iyi bir tarım toprağı yoktu. XIX. yüzyılda sınır ortadan kaybolunca kasaba işlevini yitirdi ve çöküşe geçerek âdeta uyuyan bir güzele dönüştü.

Bir sancak olarak kurulduktan sonra Hersek’e dair 882 (1477) tarihli ilk Osmanlı tahririnde küçük kalenin muhafızları hakkında bilgi bulunur (BA, TD, nr. 5, s. 485-506) ve on dokuz muhafızın burada görev yaptığı belirtilir. Bunlar isimlerinden de anlaşılacağı üzere Balkanlar’ın çeşitli şehirlerinden gelmiştir (Selânik, Niğbolu, Niş, Novoberda, Radomir, Lamia, Epir’deki Yanya, hatta Macaristan ve o zamanlar Macaristan’ın müstahkem bir mevkii olan Belgrad). Anadolu menşeli muhafız yoktur. 926 (1520) tarihli tahrir kayıtlarından Poçitel Kalesi’nde otuz muhafızın görev yaptığı anlaşılır (BA, TD, nr. 91, s. 211-214). Sivil nüfustan ise bahsedilmemektedir. Sivil nüfusun daha sonra sınırda güvenlik sağlanınca nehrin karşısında yer alan bir alanda kalenin aşağısında yerleşmiş olduğu söylenebilir.

965’te (1558) Osmanlılar, Gabela’da Seddülislâm adını verdikleri güçlü bir kale inşa ettiler. Bu kale Venedik topraklarından gelen askerî grupları ve özellikle kendilerinden korkulan Uskoklar’ı Poçitel’e ve Mostar’a baskı yapmaktan alıkoydu. Poçitel’in XVI. yüzyıldaki sivil nüfusuna ait bir bilgiye o döneme ait Hersek tahrir kayıtlarındaki eksiklikler sebebiyle ulaşılamamaktadır. Bununla birlikte başka bazı bilgiler mevcuttur. 970 (1562-63) yılında Mûsâ oğlu Hacı Ali adında bir kişi burada oldukça âbidevî kubbeli ve kurşun kaplı küçük bir cami inşa ettirdi. Bu cami günümüzde bile Bosna’daki en iyi Osmanlı mimari örneklerinden sayılır. Girişin üzerindeki orijinal Arapça kitâbede isimler ve tarihler yazılıdır. Caminin içerisi 9,60 × 9,60 metrelik bir alana sahiptir ve 100 ile 110 kişi kadar alır. Camide genellikle yetişkin erkekler namaz kıldığından bu rakam kasabanın nüfusu hakkında bir fikir verebilir. Hacı Ali’nin yakın akrabası olan Ömer Ağa camiye kalenin aşağısında Neretva ırmağının yatağına yakın bölüme bir imaret ekledi. Bu imarette sabah ve akşam ekmek ve çorba dağıtılıyordu. Evliya Çelebi’nin belirttiğine göre cumaları pilâv ve zerdenin yanında yahni de çıkıyordu.

Bir İtalyan casusunun 1626 tarihli raporunda Poçitel’de 300 kadar evin olduğu belirtilir. Bu rakam Poçitel’in XVI. yüzyılın ortalarından itibaren küçük bir kasabaya dönüştüğünü gösterir. Poçitel’i 1664’te ziyaret eden Evliya Çelebi kasabayı ayrıntılı biçimde tipik bir İslâm şehri gibi tarif eder, ancak yanlış olarak fethini Fâtih Sultan Mehmed döneminde yaşamış Üsküplü Koca Mustafa Paşa’ya bağlar. Poçitel’in önemli İslâmî yapılarını Vezîriâzam Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’nın adamı İbrâhim Kethüdâ’ya (Şişman İbrâhim Paşa) borçlu olduğunu da söyler. Poçitel’de doğan İbrâhim’in annesi Evliya Çelebi kasabaya geldiğinde hayatta idi. İbrâhim Kethüdâ kasabada bir medrese, bir han, bir saat kulesi, sıbyan mektebi ve nehrin aşağısında bir hamam yaptırdı. Onun yaptırdığı binalar bugün ayaktadır. Evliya Çelebi ayrıca Poçitel’de bahçe içerisinde yer alan, çatıları kayağan taşından 150 kadar taş evin mevcut olduğunu yazar. Sadece 3,25 hektarlık bir alana kurulmuş olan kasaba için bu rakam 1626 tarihli casus raporundakinden daha gerçekçi görünür. Kalede ise 150 kişilik bir garnizon vardır ve kale muhafızlarının sayısı önceki rakamlara göre iki katına çıksa da burası fizikî açıdan hâlâ küçüktür.

1693’te Osmanlı-Venedik savaşı sırasında Venedik güçleri Gabela ve Poçitel’i ele geçirdi, Poçitel’i terkedip Gabela’ya dönerken şehri yakıp tahrip etti. Hersek’in savunmasını bundan sonra Poçitel üstlendi. Gabela 1718’e kadar Venedikliler’in elinde kaldı. Bu tarihte Pasarofça Antlaşması’nın bir maddesine göre Osmanlılar’a geri verildi. Venedikliler ayrılmadan önce kasabadaki bütün istihkâm duvarlarını havaya uçurdu. Osmanlılar, Gabela’nın savunma hattını tekrar inşa etmediler, çünkü Poçitel’i daha önce genişletip güçlendirmişlerdi. 1693’te Gabela’nın Venedik işgaline uğraması Poçitel’in istihkâm surlarının yeniden inşa edilmesine vesile oldu. Bütün kasaba artık surlarla çevriliydi, belirli aralıklarla inşa edilen kuleler ve burçlarla güçlendirilmişti. Surlar Poçitel’in üzerinde kurulu olduğu doğal anfi şekline göre yapılıyordu ve tepenin en yüksek noktasından geçmek zorundaydı. Bu güç iş, XVII. yüzyılın sonu ile XVIII. yüzyılın başında Hersek mutasarrıfı olan Nevesinli Receb Paşa’nın gözetimi altında gerçekleştirildi. Onun adı Donja Vrata (aşağı kapı) adlı kale kapısının üstünde yer alan, büyük çapta tahribata uğramış 27 × 40 santimetrelik bir kitâbenin üzerinde yazılıdır. İnşaat 1701’de tamamlandı. 1112 (1701) tarihli bu kitâbe Enver Kadiç tarafından yayımlanmıştır. Kitâbede Bihaç’ın Bosna’nın, Belgrad’ın, bütün Rumeli’nin kilidi, Poçitel’in ise Hersek’in kilidi olduğu belirtilmiştir.

Poçitel’deki tarihî evlerin çoğu buranın bir kaptanlık merkezi olduğu dönemde (XVIII. yüzyıl) inşa edilmiştir. Gavran Kaptan Konağı bu binaların en büyüğüdür, iyi restore edilmiş halde günümüze ulaşmıştır. Bosna-Hersek 1878’de Habsburg İmparatorluğu’na dahil edildiğinde bu küçük kasaba önemini yitirdi ve düşüşe geçti. XX. yüzyılın ortalarında ise bir “hayalet” kasabaya dönüştü. 1960’larda oldukça iyi restorasyon çalışmaları yapıldı. Bu romantik mekân, birçok ülkeden ressamların ve heykeltıraşların çalışabildiği uluslararası bir “sanatçı kolonisi”ne dönüştü. Medrese ve İbrâhim Paşa Kervansarayı restore edilip şark lokantaları haline getirildi. Birçok tarihî ev de otel ve pansiyon yapıldı.

Bosna Savaşı sırasında (1991-1995) Hırvat milliyetçi güçleri Poçitel’in müslüman nüfusunu şehirden çıkardı ve Hacı Ali Camii’nin minaresini bombaladı. Düşen minare, merkez kubbenin büyük bir kısmının ve girişteki üç kubbeden birinin çökmesine sebep oldu. Bu, II. Dünya Savaşı’nda da kullanılan bir yıkım metoduydu. Poçitel’deki tarihî evlerin çoğu da ya yıkıldı veya ciddi hasar gördü; fakat medrese, han, hamam ve saat kulesi hasarsız kurtulabildi. Camiyi eski güzelliğine döndüren restorasyon çalışması ancak 2003 yılında yapılabildi. Ayrıca tarihî evlerin çoğu restore edildi ve yerli müslüman nüfusun büyük bir kısmı geri döndü. Yağmalanmış bazı evler hâlâ (2012) restorasyona ihtiyaç duysa da burası günümüzde küçük bir müslüman kasabası olma özelliğini bütün yapılarıyla korumaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 402-404 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.