RABBÂNÎ, Burhâneddin

20 Eylül 1940’ta Afganistan’ın kuzeyindeki Bedahşan eyaletine bağlı Feyzâbâd’da doğdu. Tacik asıllı bir aileye mensup olup babasının adı Muhammed Yûsuf’tur. İlkokulu Bedahşan’da, ortaokulu Kâbil’de bitirdi. İslâm hukuku ve ilâhiyat öğrenimi gördüğü Kâbil Üniversitesi’nden 1963’te mezun oldu. Üniversite yıllarında İslâm’la ilgili çalışmaları sebebiyle oldukça tanınmıştı. Öğrenimini tamamlamasının ardından Kâbil Üniversitesi’ne öğretim üyesi olarak tayin edildi. 1966’da Kahire’ye giderek Ezher Üniversitesi’nde İslâm felsefesi alanında yüksek lisans yaptı. Burada İhvân-ı Müslimîn hareketiyle yakından ilgilendi. 1968’de ülkesine döndü. Afganistan Cemâat-i İslâmî Yüksek Konseyi tarafından üniversite öğrencilerine rehberlik etmekle görevlendirildi. Daha sonra Mısır’a gidip “Abdurrahman Muhammed Câmî’nin (Molla Câmî) Felsefesi” başlıklı teziyle doktor unvanı aldı.

1972’de Afganistan Cemâat-i İslâmî hareketi başkanlığına seçildi. 1974’te tutuklanacağını anlayınca Pakistan’a giderek Afganistan’ın kurtuluşu için İslâmî Cephe Partisi’ni kurdu. 1979’da Sovyet destekli darbeye ve Sovyetler Birliği’nin Afganistan’a müdahalesine karşı çıktı. On yıl süren Sovyet işgali döneminde Gülbeddin Hikmetyar ve Ahmed Şah Mesud gibi mücahid liderleri yanında direnişini sürdürdü. 1989’da Sovyet işgali sona erince bağımsızlık savaşını yürüten gruplar birbiriyle iktidar mücadelesine girdi. Ülkenin giderek istikrarsız hale gelmesi üzerine devlet başkanı Muhammed Necîbullah 1992’de görevinden uzaklaştırıldı. Ardından mücahid grupları arasında oluşturulan Afganistan İslâm Konseyi Başkanı Burhâneddin Rabbânî seçimleri gerçekleştirmek, meclisi oluşturmak ve anayasa hazırlamak üzere 22 Nisan’da geçici devlet başkanı seçildi. 1992 sonunda görev süresi iki yıl daha uzatıldı. Görev süresinin daha fazla uzatılmasını isteyen Burhâneddin Rabbânî’ye karşı İslâm Cephesi lideri Gülbeddin Hikmetyar ve Cünbiş-i Millî lideri Özbek General Abdürreşid Dostum’un güçleri birleşince 1993’te iç savaş başladı. Bu savaş esnasında on binlerce insan öldü, on binlercesi de başka ülkelere iltica etti ve başşehir Kâbil tamamen tahrip edildi. Burhâneddin Rabbânî giderek güç kaybedince Gülbeddin Hikmetyar başbakanlığa getirildi. Bu değişikliğin yol açtığı belirsizlik ve güvensizlik ortamında medrese talebelerinin başlattığı Tâliban hareketi iki yıl içerisinde Kâbil dahil ülkenin pek çok bölgesinde hâkimiyeti ele geçirdi (1996). Böylece Rabbânî’nin başkanlığı resmen olmasa da fiilen sona erdi. Bunun üzerine Rabbânî kendisini destekleyen Ahmed Şah Mesud ile birlikte Penşir vadisine çekildi, Tâliban ile mücadele eden cephede (Kuzey İttifakı) yer aldı ve meşrû devlet başkanı olarak Mezârışerif’i yeni başşehir ilân etti. Ancak müttefiki Ahmed Şah Mesud 2001’de öldürüldü. Aynı yıl uluslararası koalisyonun desteğiyle Tâliban etkisiz hale getirilince Rabbânî başkanlık görevine devam etmek istediyse de bu defa koalisyon ülkeleri ile birlikte Afganistan’a müdahale eden Amerika Birleşik Devletleri yönetimi yeni devlet başkanının çoğunluğu teşkil eden Peştunlar’dan seçilmesini istedi. Afganistan için düzenlenen Bonn Konferansı’nın ardından Hamîd Karzâî devlet başkanı ilân edildi (22 Aralık 2001). Böylece Rabbânî’nin devlet başkanlığı resmen de sona ermiş oldu. Rabbânî devlet başkanlığı iddiasından vazgeçmediyse de baskılar yüzünden tekrar aday olmadı. Daha sonra Tâliban ile yürütülen barış görüşmelerinde Afganistan Yüksek Barış Konseyi başkanı sıfatıyla 2010’a kadar görev yaptı. Liberal görüşleriyle tanınan, kadınların eğitimine ve çalışmasına izin veren Rabbânî, 20 Eylül 2011’de kendisiyle görüşmeye gelen iki Tâliban temsilcisinin canlı bomba eylemiyle hayatını kaybetti. Mezarı Kâbil’dedir.

Eserleri: Âmuḫtenîhâyî der Mesîr-i İnḳılâb-ı İslâmî (Tahran 1362 hş.; Kâbil 1372 hş.), Râh-ı Ḥalli Mesʾele-i Afġānistân (Tahran 1362 hş.), Ḳıyâm-ı Ṭufende der Ḳalb-i Kişver (Tahran 1365 hş.; Kâbil 1372 hş.), Râhnümâ-yi Cihâd (Tahran 1365 hş.), İstiḳlâliyyet-i İnḳılâb (Kâbil 1367 hş.), Sernevişt-i İnḳılâb der Pes Manẓar Sâzeşhâ ve Keşmekeşhâ (Peşâver 1367 hş.), Peyâm be Fermândehân-ı Cihâd ve Mihenân-i ʿAzîz (Peşâver 1367 hş.), Mîlâd-ı Nûr (Peşâver 1367 hş.), İrşâd-ı Cihâd: Mecmûʿa ez Süḫanrânhâ, Peyâmhâ ve Muṣâḥabehâ-yi Rehber-i Cemʿiyyet-i İslâmî-yi Afġānistân (Tahran 1369 hş.), Peyâm-ı Rehber-i Cemʿiyyet-i İslâmî-yi Afġānistân be Münâsebet-i Ḥulûl-i ʿAbdüssaʿîd Fıṭr (Peşâver 1410), Uṣûl-i Bîʿat ve Mesʾûliyethâ-yi Aʿżâ-yi Cemʿiyyet-i İslâmî-yi Afġānistân (Tahran, ts.).

Ayrıca yayımlanmış bazı risâleleri bulunan Rabbânî, Seyyid Kutub’un eserlerinden Fî Ẓılâli’l-Ḳurʾân’ın I. cildini Farsça’ya çevirmiştir (Kâbil 1352 hş.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 407-408 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.