RADLOFF, Friedrich Wilhelm

Berlin’de doğdu. Rusça adı Vasily Vasiloviç Radlov olup babası Berlin polis komiseri Wilhelm W. Radloff’tur. İlk ve orta öğrenimini Berlin’de tamamladıktan sonra Berlin Üniversitesi Felsefe Fakültesi’ne kaydoldu (1854). Önce felsefe ve ilâhiyat tahsil etmek istediyse de daha sonra filolojide karar kıldı. Radloff’un yetişmesinde klasik edebiyat hocası ve pedagog olan Benari’nin, karşılaştırmalı dil bilimini kuran Franz Bopp’un, dilci ve filozof Heimann Steinthal’in, filozof ve politikacı August Friedrich Pott’un, Doğu dillerini inceleyen ve Radloff’u Doğu dillerine yönlendiren Wilhelm Schott’un, coğrafya âlimi Karl Ritter’in etkileri oldu. Türkçe, Moğolca, Mançuca ve Çince öğrendi. Öğreniminin büyük bir kısmını Berlin’de yaptı, iki dönem Halle’de bulundu ve doktorasını Jena Üniversitesi’nde Über den Einfluss der Religion auf die Nationalitäten und Sprachen Hochasiens isimli teziyle tamamladı (1858). W. Radloff’un yetiştiği yıllar klasik filoloji ve İndogerman dilleri sahasında esaslı araştırmaların temelinin atıldığı bir dönemdi ve Berlin Üniversitesi de Almanya’nın bilim merkezi olarak özellikle dilcilik alanında önemli bir yere sahipti. Bu çerçevede, tahsili geniş ve sağlam bir temele oturan Radloff, A. F. Pott’un dillerin gelişmesinin her zaman medeniyetin gelişmesiyle paralel yürümediği şeklindeki teorisinden etkilenerek çalışmalarında dil hadiselerini halk psikolojisi yerine insanların ferdî özellikleriyle açıklamaya çalıştı.

Bu dönemde Moskova, Kazan ve Petersburg, Türkoloji çalışmalarının merkezi konumunda olan şehirlerdi. Petersburg’da 1819 yılında kurulan üniversite Doğulu milletlerin kültürleriyle ilgili araştırmaları yürütmekteydi. 1854’te Kazan Üniversitesi lağvedilince hocalarının büyük kısmı Petersburg’a taşınarak Şark Fakültesi’nde görev aldı. Radloff da hocası W. Schott’tan aldığı tavsiye mektubuyla Doğu sefer heyetine katılmak üzere Aleksandr Kaimoviç Kâzım Bek, Şeyh Muhammed Ayaz Tantavî, Ilya-Nikolayeviç Berezin, Daniel Abramoviç Chwolson, Vasiliy Pavloviç Vasilyev, Otto von Böhtlingk gibi tanınmış şarkiyatçıların bulunduğu Petersburg’a gitti (1858). Ancak bu heyetin bir türlü yola çıkamaması üzerine geçimini sağlamak için Almanca, Latince ve İtalyanca dersleri vermeye başladı. Bu arada Rusça’sını ilerletti ve üniversitede sınava girerek lise öğretmenliği hakkını elde etti. Bu sırada Meyendorff ve Schiefner tarafından kendisine Altay bölgesindeki Barnaul şehrinde öğretmenlik yapması önerildi. Radloff böylece Tunguz dilleri yerine, uzmanlık alanını değiştirip yaz aylarında Türk boyları arasında çalışmak üzere Barnaul’a Almanca ve Latince öğretmeni olarak tayin edildi (1859).

Barnaul’da on iki yıl kalan Radloff, Madencilik Yüksek Mektebi’nde öğretmenlik yaparken yaz tatillerinde Sibirya ve Türkistan’daki Türk boyları arasında dil, etnografya, folklor, coğrafya ve tarih malzemeleri derlemek amacıyla gezilere çıktı. Bu çalışmaları yapabilmek için 1860’ta Altay şivelerini öğrenmeye başladı. 1860-1863 yılları yaz aylarında Altay, Soyon, Kazak-Kırgız, İli ve Abakan Türkleri arasında derlemeler ve araştırmalar yaptı. 1864’te tahsisatını yenilemek üzere Petersburg’a gitti, oradan Berlin ve Tirol’e geçti. Bir yıl sonra Barnaul’a döndü. 1870 yılına kadar Altaylar, Batı Sibirya, Yedisu, İli, Türkistan ve Çin’de dolaşarak derlemelerini sürdürdü. Türkistan gezisi sırasında Buhara Hanlığı ile Rusya arasındaki sınırı çizmekle görevli komisyonda görev aldı. Barnaul’da bulunduğu yıllarda derlediği malzemelerin yer aldığı Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme adlı külliyatını 1866 yılından itibaren yayımlamaya başladı.

1871’de Saint Petersburg’a giderken Kazan Maarif müdürü Şestakov kendisine İdil boyu müslüman mekteplerinin müfettişliği görevini teklif edince Radloff 1872 yılı kış aylarında Kazan’a geçti. Çarlık Rusyası’nın Rus asıllı olmayan milletleri Ruslaştırma ve hıristiyanlaştırma politikası doğrultusunda, İslâm cemaati ve yerli zenginlerler tarafından himaye edilen Türk-Tatar mektep ve medreselerinde Rus dili okutulmasını temin ve bunun kontrolünden sorumlu olarak müfettişlik göreviyle Kazan’a tayin edilen Radloff bu plan dahilinde Kazan Muallim Mektebi’ni kurdu (1876). Rus politikaları doğrultusundaki şiddetli baskılar Rus dilinin öğrenilip öğrenilmemesi konusunda tartışmalara sebep oldu. Kazanlı aydınlar bunun halkın millî ve dinî yapısını zayıflatmak üzere uygulandığını düşünerek karşı çıktı. Türk boyları arasında dolaşırken Rus hükümetine siyasî içerikli raporlar verdiği bilinen Radloff, Kazan’da bulunduğu sırada yazdığı raporlarda istenen politikada yalnızca eğitim yoluyla başarıya ulaşmanın mümkün olmadığı, idarî tedbirlerin de alınması gerektiği üzerinde durdu. Camilerin azaltılması, Orenburg’daki Merkez Dîniye Nezâreti’nin yeni baştan düzenlenmesi, mukavemet gösteren mollaların sürülmesi, din görevlisi olarak vazife alacak kişilere Rus dilini bilme şartı getirilmesi gibi tavsiyelerde bulundu.

Radloff, Kazan’da kaldığı 1872-1884 yılları arasında pedagoji, felsefe ve dil bilimiyle de meşgul olarak on civarında eser yazdı. Türk-Tatar çocukları için Kazan Türkçesi ile bir okuma kitabı hazırladı. 1881’de Berlin’de toplanan V. Şarkiyatçılar Kongresi’ne katıldı. 1884 yılında Kutadgu Bilig’in Viyana nüshasının faksimilesini yayımlamak üzere Avusturya’ya gitti. Bu seyahati sırasında Petersburg İlimler Akademisi’nin teklifini kabul etti ve aslî üye olarak bu üniversiteye geçti. Avusturya dönüşünde de Saint Petersburg’a yerleşti. Burada, derlediği malzemeyi tasnif etme ve yayımlama faaliyetlerine hız verdi. Bu arada Nikolay Fyodoroviç Katanov, Platon Mihayloviç Melioranskiy, Sergey Efimoviç Malov, Boris Yakovleviç Vladimirtsev gibi ilim adamlarının yetişmesine katkısı oldu. Kırım’a (1886) ve Batı Karaylar’a (1887) giderek araştırmalar yaptı, Macar Bilimler Akademisi’nin muhabir üyeliğine seçildi (1888). Orhon bölgesine gönderilen ilim heyetinin başkanlığını yaptı (1891). 1899’da Roma’da toplanan XII. Şarkiyatçılar Kongresi’nde Radloff’un teklifi üzerine Saint Petersburg’da, Orta Asya ve Uzakdoğu’nun arkeolojik ve lengüistik yönden araştırılması için milletlerarası bir cemiyetin kurulmasına karar verildi. XIII. Şarkiyatçılar Kongresi’nde (Hamburg 1902) konu tekrar görüşülerek cemiyetin tüzüğü kabul edildi ve başkanlığına Radloff getirildi. Etnografya müzelerini incelemek için Batı Avrupa’yı dolaştı (1907). 12 Mayıs 1918’de Petersburg’da öldü.

Radloff, sayısı 150’yi aşan eseriyle Türkoloji’nin kurulmasında ve gelişmesinde büyük rol oynamış, Türkoloji’de “Radloff devri” diye anılan bir döneme imza atmıştır. Gerek derlemelerinde gerek sözlük ve gramer çalışmalarında işaretlerinin çoğu Kiril harflerine dayanan kendine özgü bir transkripsiyon alfabesi kullanmıştır. Radloff, çalışmalarını belli bir sahada yoğunlaştırmayıp Türkoloji’nin birçok dalıyla uğraşmış, bu durum bazı alanlardaki çalışmalarında eksiklik ve yanlışlıklara sebep olmuş ve bu yönüyle eleştirilmiştir.

Eserleri. 1. Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme Süd-Sibiriens (I-X, St. Petersburg 1866-1907). Radloff’un Barnaul’da bulunduğu yıllarda Türk boyları arasında yaptığı gezilerde dil, halk edebiyatı, halk bilgisi ve diğer konularda derlediği metinleri içerir. İlk altı cildi Almanca’ya, son iki cildi Rusça’ya çevrilip metinlerle birlikte basılmıştır. Eserin VII. cildi Ignácz Kúnos, IX. cildi Nikolay Fyodoroviç Katanov, X. cildi Valentin Moschkoff tarafından derlenmiştir. Ciltlerin içeriği kısaca şöyledir. I. cilt (1866): Kuzey ve Güney Altay ağızları, Şorkiji ve Tuva ağzı; II. cilt (1868): Hakas ağzı; III. cilt (1870): Kazak ağızları; IV. cilt (1872): Baraba - Batı Sibirya ağızları; V. cilt (1885): Kara Kırgız ağızları; VI. cilt (1886): Tarançi: Kazan Tatarcası ağızları; VII. cilt (1896): Kırım ağızları; VIII. cilt (1899): Osmanlı sahası; IX. cilt (1907): Abakan Tatarları ve Karagas ağızları; X. cilt (1904): Basarabya Gagauzları’nın ağızları.

2. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte (I-IV, St. Petersburg 1893-1911). Radloff, derlediği metinlerde yer alan kelimeleri içeren bir sözlük hazırlamak amacıyla çalışmaya başlamış, daha sonra eski Türkçe (Orhon yazıtları ve Uygurca), Orta Türkçe (Kutadgu Bilig) metinleri, Codex Cumanicus, Osmanlıca ve Çağatayca gibi yazı dillerinin sözlüklerini de tarayıp bu eserini oluşturmuştur. Türk lehçeleri alanında büyük bir ihtiyacı karşılayan ve bugüne kadar değerini koruyan eserde Türkçe kelimeler ve bu kelimelerin kullanılışına dair verilen örnekler Almanca ve Rusça tercümeleriyle birlikte kaydedilmiştir.

3. Kudatku Bilik, Facsimile der Uigurischen Handschrift der K. K. Hofbibliothek in Wien (St. Petersburg 1890). Kutadgu Bilig’in XIX. yüzyılın başında Hammer tarafından kaçırılarak Viyana’ya götürülen Herat nüshasının tıpkıbasımıdır. Radloff bu yayının sonuna Paris, Berlin, Oxford, Viyana ve Saint Petersburg Asya Müzesi kütüphanelerinde bulunan Oğuznâme, Tezkiretü’l-evliyâ gibi Uygur harfleriyle yazılmış eserlerden bazı örnek metinler eklemiştir.

4. Das Kudatku Bilik des Jusuf Chass-Hadschib aus Bälasagun (I-II, St. Petersburg 1891-1900). Eserin ilk cildi Kutadgu Bilig’in özel olarak döktürdüğü Uygur harfleriyle yayımıdır. Radloff eserin girişinde Uygur adı üzerinde genişçe durmuş, Oğuz Kağan destanının Almanca tercümesini verdikten sonra Uygurlar hakkında İslâm ve Çin kaynaklarındaki bilgileri aktarmış, Uygurlar’ın tarihi, alfabe sistemlerine dair bilgi vermiştir. II. cilt, eserin Viyana ve Kahire nüshalarına dayanarak yapılan transkripsiyonlu metnini ve Almanca tercümesini içerir.

5. Das türkische sprachmaterial des Codex Cumanicus (St. Petersburg 1887). Kuman Türkçesi’nin tek dil yâdigârı olan Codex Cumanicus’un Geza Kuun’un neşriyle karşılaştırılmalı yayımıdır. Radloff eserin başına geniş bir sözlük koymuş, her kelimenin diğer Türk lehçelerindeki karşılıklarını da göstermiştir.

6. Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei (St. Petersburg 1895). Kül Tigin, Bilge Kağan ve Yenisey kitâbelerinin transkripsiyonlu metni ve Almanca tercümeleriyle eski Türk ağızlarının morfolojisini, metinlerdeki olayların kronolojisini, Türk kabile ve boy adlarını, yer ve şahıs isimlerini ihtiva etmektedir.

7. Vergleichende Grammatik der nördlichen Türksprachen (I-II, Leipzig 1883). Radloff, Türk lehçelerinin karşılaştırmalı gramerini hazırlamaya başlamış, ancak sadece Kuzey Türkçesi’ne ait ses bilgisi kısmını yazabilmiştir.

8. Alttürkische Studien (I-VI, St. Petersburg 1909-1912).

9. Über alttürkische Dialekte: Die Seldschukische Verse im Rebâbnâmeh (Mélanges asiatiques içinde, III, [St. Petersburg 1889], s. 17-77). Sultan Veled’in Rebabnâme’sinin Viyana nüshasının metnini, metnin Rus harfleriyle transkripsiyonunu, fonetik özelliklerini ve gramer açıklamalarını içerir.

10. Aus Sibirien (I-II, Leipzig 1884). Radloff’un gezilerinde tuttuğu notlarla Sibirya ve Türkistan’daki Türk boylarının dili, dini, etnografyası, tarihi, arkeolojisi, coğrafya ve ticaret hayatı gibi konuları içeren eser Ahmet Temir tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (Sibirya’dan, I-II, İstanbul 1954-1956). Eserin aynı mütercim tarafından yapılan özet bir çevirisi de vardır (Sibirya’dan Seçmeler, Ankara 1976).

Radloff’un bunların dışında birçok kitabı, makalesi, atlasları ve raporları bulunmaktadır (eserlerin geniş bir listesi için bk. Temir, Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, s. 136-166).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 388-390 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.