KATANOV, Nikolay Fyodoroviç

Güney Sibirya’nın Abakan ırmağı boylarında yaşayan yarı göçebe Hakaslar’ın Sagay oymağına mensuptur. 1884 yılında Krasnoyarsk Lisesi’ni bitirdi. Öğrenciliği sırasında Grekçe, Latince, Fransızca, Almanca öğrendi ve ilme olan tutkusuyla öğretmenlerinin dikkatini çekerek onların teşvikiyle Sagay etnografyası ve dili üzerine ilk eserlerini kaleme aldı (aş.bk.). 1888’de devlet bursuyla okuduğu Saint Petersburg Üniversitesi Doğu Dilleri Fakültesi’nden mezun oldu. Öğrenciliği sırasında Friedrich Wilhelm Radloff, N. İ. Veselovskiy ve Ilya-Nikolayeviç Berezin gibi hocalarının yönlendirmeleriyle Sagay ağzından derlemeler yaptı ve Castrén’in Koybalca için hazırladığı sözlüğü Rus alfabesine uyguladı (“Castrén’s Koibalisch-deutsch Wörterverzeichnis und Sprachproben des koibalischen Dialectes”, Mélanges asiatiques, IX/2 [St. Petersburg 1885], s. 97-207). 1888-1892 yıllarında Saint Petersburg Coğrafya Cemiyeti’nin görevlisi olarak Sibirya ve Doğu Türkistan’da araştırmalarda bulundu; Tuba nehri civarındaki eski Uygur kitâbelerini kopya etti ve gezi sonuçlarını yayımladı. 1894’te Kazan Üniversitesi Doğu Dilleri Kürsüsü’ne tayin edilerek Türk dili, Türk edebiyatı (Osmanlı, Çağatay) ve tarihi üzerine dersler verdi; bu arada Kazan Tatarları’ndan Şehâbeddin el-Mercânî ve Kayyum Nâsırî’nin ilmî çalışmalarını kamuoyuna tanıttı. Aynı zamanda Kazan Üniversitesi Arkeoloji, Tarih ve Etnografya Cemiyeti’nin üyesiydi ve zamanla bu kurumun başkanlığına kadar yükseldi. 1910 yılında Kazan İlâhiyat Akademisi Misyoner Kürsüsü’nde de görev aldı ve 1915’te profesör oldu. 1906’da başladığı sansür komitesi üyeliğini de 1916 yılına kadar sürdürdü.

10 Mart 1922 tarihinde Kazan’da ölen Katanov, Helsinki Üniversitesi Fin-Ugur Cemiyeti, Budapeşte Etnografya Cemiyeti, Nijni Novgorod Arkeoloji Cemiyeti, Saint Petersburg Coğrafya Cemiyeti, Moskova Antropoloji ve Etnografya Cemiyeti gibi çok sayıda ilmî kuruluşun üyesiydi. Birçok modern Batı ve Doğu dilinin yanı sıra bazı ölü dilleri de biliyor, Göktürk ve Uygur yazılarından başka Sumer çivi yazısını, Mısır hiyerogliflerini, Çin, Arap ve Ârâmî yazılarını okuyabiliyordu. İlgi alanı yalnız Türkoloji ile sınırlı kalmamış, folklor, etnografya, arkeoloji, nümismatik ve tarih dallarında da çeşitli çalışmalar yapmıştır. Deyatel (1896-1901) ve İnorodçeskoe Obozrenie (1912-1915) dergilerinin redaktörlüğünü de yürüten Katanov, arkasında 200’ün üzerinde yayımlanmış eser ve bugün Rusya Federasyonu’ndaki çeşitli arşivlerde saklanmakta olan 15.000 sayfalık müsvedde mirası bırakmıştır. Çarlık Rusyası’nın son döneminde yaşanan ağır hayat şartları sebebiyle satışa çıkarmak zorunda kaldığı 9000 ciltlik kütüphanesinin 5000 kadar kitabı 1914’te Osmanlı hükümeti tarafından satın alınmıştır ve halen İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü’nün kütüphanesinde muhafaza edilmektedir; az bir miktarı da Kazan Üniversitesi’ndedir. Komünist dönemin ilk yarısında çarlık idaresinin sansürcüsü olarak karalanmasına çalışılan Katanov’un ismi ve eserleri Stalin’in ölümünden sonra yeniden gündeme gelmiş, S. N. Ivanov tarafından bir biyografisi hazırlanmış (bk. bibl.) ve 1962 yılında Hakas Özerk Cumhuriyeti’nin başşehri Abakan’da 100. doğum yıl dönümü bir sempozyumla kutlanarak eserlerinin yeni baskıları yapılmıştır.

Eserleri. 1. Zameçaniya o bogatırskih poemah minusinskih tyurkov (Yeniseykoy gub...) (St. Petersburg 1885). Yenisey Minusin Türkleri’nin kahramanlık şiirlerine dairdir.

2. “Die aus dem Russischen entlehnten Fremdwörter des Sagai-Dialectes” (Mélanges asiatiques, IX/3 [St. Petersburg 1885], s. 277-312). Rusça’dan Sagay lehçesine geçen yabancı kelimeleri konu alır.

3. Vostoçnıye zametki. Stati i isledovaniya (Kazan 1896). Doğu notları: Makaleler ve incelemeler.

4. Opıt isledovaniya Uryanhayskogo yazıka s ukazaniem glavneyşıh rodstvennıh otnoşeniy yevo k drugim yazıkam tyurskogo kornya (Kazan 1903). Uranhayca’nın Türkçe kökenli diğer dillerle akrabalığını anlatır.

5. Çuvaşskiye slova v bolgarskih i tatarskih pamyatnikah (Kazan 1920). Bulgar ve Tatar yazıtlarındaki Çuvaşça kelimeler üzerine bir araştırmadır (eserlerinin tam listesi için bk. Ekici, XXXVI/423 [1998], s. 412-421).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 28-29 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.