RÄSÄNEN, Martti

25 Haziran 1893’te Finlandiya’nın kuzeyindeki Simo’da doğdu. Oulu’daki orta öğreniminden sonra Helsinki Üniversitesi’nde Fin-Ogur (Ugur) ve Altay dil bilimini okudu. Burada G. J. Ramstedt ve H. Paasonen’in, daha sonra W. Bang Kaup’ın öğrencisi oldu. Fin-Ogur Derneği’nden aldığı bursla 1915’te Rusya’ya giderek 1917’ye kadar Kazan Üniversitesi’nde Fin-Ogur ve Altay dilleri üzerine çalıştı. 1920’de doktorasını verdi. 1922-1932 yılları arasında yine Fin-Ogur Derneği’nin finansmanıyla araştırma gezileri yaptı; bu süre içinde iki defa Türkiye’ye geldi (1925, 1931-1932). Ayrıca Leipzig, Budapeşte, Berlin ve Paris üniversitelerinde bulundu. 1926’da Helsinki Üniversitesi’nde Türk filolojisi doçenti, 1944’te Finlandiya’nın ilk Türk dili profesörü oldu ve bu görevini emekliye ayrıldığı 1961 yılına kadar sürdürdü. 7 Eylül 1976’da Helsinki’de öldü.

Räsänen, doktora tezinde ve devamı niteliğindeki çalışmasında Fin-Ogur dillerinden Çeremişçe ile Türkçe (Çuvaşça ve Tatarca) arasındaki ilişkileri incelemesinin ardından ilgisini daha çok Türkoloji’ye yönelterek Anadolu ağızlarından yaptığı derlemelerle bu alandaki ilk eserlerini verdi. II. Dünya Savaşı’ndan sonra Türk lehçelerinin karşılaştırmalı fonetiği ve morfolojisi üzerinde yoğunlaştı. Türkoloji’nin hemen her alanında önemli çalışmalar yapan Räsänen bilimsel araştırmalarına 1913 yılında henüz öğrenciyken başlamış ve eserlerini genelde Almanca, bazılarını da Fince ve Fransızca yazmıştır. Bir kitabı, birçoğu kitap hacminde çok sayıda makalesi, gezi notları ve raporları, çeşitli kitap tanıtım-tenkit yazıları bulunmaktadır. Fin Bilimler Akademisi, Danimarka Kraliyet Bilimler Akademisi ve Uluslararası Sürekli Altayistler Kongresi gibi kurumların üyeliklerinde bulunmuş ve 1958 yılında Türk Dil Kurumu tarafından şeref üyeliğine, 1973 yılında Türkiye Cumhuriyeti tarafından şeref diplomasına lâyık görülmüştür.

Eserleri. 1. Die Tschuwassischen Lehnwörter im Tscheremissischen (Helsinki 1920). Çeremişçe’deki Çuvaşça kelimelere dairdir.

2. Die Tatarischen Lehnwörter im Tscheremissischen (Helsinki [1923]). Çeremişçe’deki Tatarca’dan alıntı kelimeler üzerinedir. J. R. Krueger bu çalışmaya bir dizin hazırlamıştır (Cheremis-Chuvash Lexical Relationship, An Index to Räsänen’s Chuvash Loanword in Cheremis, Bloomington-The Hague 1968).

3. “Eine Sammlung von Mâni-Lidern aus Anatolien” (JSFOu., XLI/2, Helsinki 1926, s. 1-60). Bu makalede Erzurum, Trabzon ve Rize yörelerine ait 290 mani yer almaktadır.

4. “Chansons populaires turques du nord-est de l’Anatolie” (SO, IV/2 [1931], s. 51). Trabzon, Rize ve Giresun’dan derlenmiş uzun halk türküleriyle destanları içerir.

5. “Türkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien I: Sivas Vil.” (SO, V/2 [1933], s. 151).

6. “Türkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien II: Jozgat Vil.” (SO, VI/2 [1935], s. 106).

7. “Türkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien III: Ankara, Kaiseri, Kiršehir, Čankiri, Afion Vil.” (SO, VIII/3 [1936], s. 130).

8. “Türkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien IV: Konja Vil.” (SO, X/2 [1942], s. 82).

9. “Materialien zur Lautgeschichte der Türkischen Sprachen” (SO, XV [1949], s. 249). Türk lehçelerinin karşılaştırmalı ses bilgisiyle ilgilidir.

10. “Materialien zur Morphologie der Türkischen Sprachen” (SO, XXI [1957], s. 256). Türk lehçelerinin karşılaştırmalı morfoloji incelemelerinde benzerlikleri temel alan ilk eserdir.

11. Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen (Helsinki 1969). Türk lehçelerinin ilk etimolojik sözlüğü denilebilecek olan eser 8000 kelimenin etimolojisini içermektedir. Eserde her kelimenin en eski biçimi, modern lehçelerdeki şekilleri madde başı olarak alınmış ve bu lehçelerdeki farklı anlamları kaydedilmiştir. Bazı kelimeler Ural dilleri ve diğer Altay dillerindeki biçimleriyle karşılaştırılmış, özellikle Moğolca, Tunguzca, Korece ve Fince ile akraba olması muhtemel örneklere yer verilmiştir. Sadece Türkoloji çalışmalarında değil Altayistik çalışmalarında da kullanılan sözlüğün indeksi daha sonra müellifin öğrencilerinden István Kecskeméti tarafından hazırlanmıştır (Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen II. Wortregister [Helsinki 1971]). Gerhard Doerfer’in “Türkçe’nin İdeal Bir Etimolojik Sözlüğünün Nasıl Olması Gerektiği Hakkında Düşünceler” başlıklı makalesi (trc. İ. Çeneli, TDl., sy. 392-393 [1984], s. 366-374) bu sözlük için tamamlayıcı bir çalışma sayılabilir (eserlerinin tamamı için bk. Koşay, tür.yer.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 455-456 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.