RESMÛKÎ

Sûs bölgesinde Tâgātîn (Gātîne) köyünde doğdu. Cezûle kabileleri arasında yer alan Resmûke kabilesinden ilim ehli bir aileye mensuptur. Fakih olan babası ve kardeşi Muhammed et-Tâlib 1072’de (1662) düşmanlarıyla çıkan bir kavga sırasında katledilince memleketinden ayrıldı. Önce Tâzemmût’taki Simlâliyye Zâviye ve Medresesi’nde Muhammed b. Abdullah b. Ya‘kūb es-Simlâlî, kardeşi Ahmed ve oğlu Muhammed es-Simlâlî, ayrıca Abdülazîz b. Ebû Bekir er-Resmûkî, Hasan b. Ali b. Dâvûd es-Simlâlî gibi âlimlerden ders aldı. Daha sonra gittiği Târûdânt’ta Şâzeliyye-Nâsıriyye şeyhi Ahmed b. Muhammed İbn Nâsır ed-Der‘î’ye intisap etti. Buradan Fas’a geçti ve ardından Merakeş’e yerleşti. Bu yolculukları sırasında da Ebû Ali Hasan b. Mes‘ûd el-Yûsî, Abdülkādir b. Ali el-Fâsî, Muhammed b. Yûsuf et-Temlî el-Merrâküşî’den ders okudu. Bazı kaynaklarda, Muhammed b. Muhammed el-İfrenî’den naklen devrin tanınmış sûfîlerinden Ebû Abdullah İbnü’l-Mübârek el-Akāvî’nin her işinde onunla istişare ettiği belirtilirse de (İbnü’l-Muvakkit, I, 218; Mv.AU, X, 279) Akāvî daha önce yaşamış olup burada söz konusu olan Resmûkî isim ve nisbe benzerliği bulunan başka bir kişidir (Hudaykî, I, 22, 114-115, 252; Abbâs b. İbrâhim, II, 366; Muhammed Muhtâr es-Sûsî, el-Maʿsûl, XVIII, 365).

Hiç evlenmeyen Resmûkî, Merakeş’e yerleştikten sonra Mevâsîn Medresesi’nde münzevi bir hayat yaşadı, telif ve eğitim faaliyetleriyle meşgul oldu, bütün kitaplarını burada yazdı ve birçok talebe yetiştirdi. Bu sebeple “sâhibü’l-medrese” lakabıyla anıldı. Yetiştirdiği talebeler arasında İbrâhim b. Muhammed es-Simlâlî, Muhammed es-Sagīr el-İfrenî, Muhammed b. Abdullah el-Erîzî ve Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Abbâsî es-Simlâlî’nin adı anılır. Hudaykî de kendisine yetiştiğini, fakat küçük yaşta olduğundan ondan faydalanamadığını belirtir (Ṭabaḳāt, I, 114). Kaynaklarda özellikle hesap, ferâiz, astronomi, dil ve edebiyat alanlarında tanınmış bir âlim, Sûs ve çevresinde fetvalarına başvurulan bir fakih, mahir bir edip ve şair, ârif, âbid ve zâhid bir sûfî olduğu, halk ve devlet ricâli katında büyük itibar edindiği kaydedilen Resmûkî 1 Receb 1133 (28 Nisan 1721) tarihinde Merakeş’te vefat etti ve Bâbüddebbâğ dışında bulunan Sîdî Ebû İbrâhim es-Seffâc’ın kabri yanına defnedildi. Ferâizle ilgili olanlar başta olmak üzere eserleri günümüzde de Cezûle ve çevresindeki medreselerde okutulmaktadır. Hasan el-Lüveyzî, Dârü’l-hadîsi’l-Haseniyye’de (Rabat) Aḥmed b. Süleymân el-Cezûlî er-Resmûkî: Ḥayâtühû ve âs̱âruh adıyla bir bitirme tezi hazırlamıştır (1995).

Eserleri. 1. el-Cevâhirü’l-meknûne fî ṣadefi’l-ferâʾiżi’l-mesnûne (Fas 1324, çeşitli eserlerle birlikte bir mecmua içinde). Miras hukukuna dair 432 beyitlik bir eserdir. Manẓûmetü’l-Cevâhiri’l-meknûne fi’l-ḥisâb, Manẓûmetü ʿilmi’l-ferâʾiż, el-Urcûzetü’r-Resmûkiyye ve kısaca er-Resmûkiyye diye de anılır. Müellif bu eserine Îżâḥu’l-esrâri’l-maṣûne fi’l-Cevâhiri’l-meknûne adıyla muhtevalı bir şerh yazmış (Kahire 1344; Dârülbeyzâ 1345; nşr. İbrâhim İbrâhim et-Tâmirî, Dârülbeyzâ 1425/2004), daha sonra bundan özetlediği küçük şerhi Ḥilyetü’l-Cevâhiri’l-meknûne’yi kaleme almıştır (nşr. İbrâhim İbrâhim et-Tâmirî, 2004). Küçük şerh üzerine Sâlih b. Abdullah es-Sâlihî el-İlgî Delîlü’l-fârıż ve miftâḥu’l-ferâʾiż adıyla bir ta‘lik yazmış, eseri ihtisar ve tehzip etmiştir (Dârülbeyzâ 1990). el-Cevâhirü’l-meknûne ayrıca Hasan b. Abdullah es-Sûsî tarafından Cedâvilü Şerḥi’l-Ürcûzeti’r-Resmûkiyye fi’l-ferâʾiż adıyla şerhedilmiştir (yazması için bk. Menûnî, s. 144).

2. Keşfü’l-ḥicâb li’l-aṣfiyâʾi’l-aḥbâb ʿan (ʿalâ) Ecniḥati’r-raġġāb fî maʿrifeti’l-ferâʾiż ve’l-ḥisâb. Yine ferâiz konularıyla alâkalı olan bu eserinde Resmûkî, Ebû Sâlim İbrâhim b. Ebü’l-Kāsım (Belkāsım) es-Simlâlî’nin talebe arasında “Tesmlelt” adıyla tanınan (Hudaykî, I, 123) Ecniḥatü’r-raġġāb veya el-Ürcûzetü (el-Ḳaṣîdetü/el-Manẓûmetü)’s-Simlâliyye fi’l-ḥisâb isimli otuz altı beyitlik manzumesini seksen dört beyit ekleyerek 120 beyte çıkarmış, ardından hepsini birlikte şerhetmiştir (Fas 1322). Resmûkî, Simlâlî’nin eseri üzerine ayrıca Maʿûnetü’l-aḥbâb ʿalâ fetḥi Ecniḥati’r-raġġāb adıyla orta (yazma nüshaları için bk. Abdülvehhâb b. Mansûr, VI, 215; İbn Zeydân, II, 57, dipnot 232; el-Fihrisü’ş-şâmil, X, 78) ve Miftâḥu Ecniḥati’r-raġġāb fî maʿrifeti’l-ferâʾiż ve’l-ḥisâb ismiyle küçük (Fas 1322) iki şerh daha yazmıştır.

3. Maʿûnetü’l-iḫvân ʿalâ mesʾeleti evlâdi’l-aʿyân ve şibhihâ mine’l-mesâʾili’l-muḥtâceti li’l-beyân. Ana-baba bir kardeşlerle ilgili çeşitli fıkhî meseleleri ihtiva eder (yazma nüshaları için bk. Abdülvehhâb b. Mansûr, VI, 215; İbn Zeydân, II, 58). Bu eserin Selâ’da bulunan Subeyhiyye Kütüphanesi’ndeki bir yazmasının sonunda müellife ait Fetâvâ fıḳhiyye adlı bir bölüm vardır (Muhammed Haccî, s. 202-203; el-Fihrisü’ş-şâmil, VII, 35).

4. Taʿlîḳ (Ḥâşiye) ʿalâ mesʾeleti deyni’l-ecnebî fî Şerḥi’l-Ḳaleṣâdî ʿalâ (ferâʾiżi) Muḫtaṣarı Ḫalîl (yazma nüshası için bk. Muhammed el-Alemî, s. 149).

5. Şerḥu’l-Mürşidi’l-muʿîn. İbn Âşir el-Fâsî’nin el-Mürşidü’l-muʿîn ʿale’ż-żarûrî min ʿulûmi’d-dîn adlı manzum ilmihalinin şerhidir (yazması için bk. el-Fihrisü’ş-şâmil, V, 507).

6. Ecvibe ʿan mesâʾil fi’t-tevḥîd ve ġayrih (yazması için bk. Menûnî, s. 111).

7. Kifâyetü ẕevi’l-elbâb fî fehmi Maʿûneti’ṭ-ṭullâb. Ali b. Muhammed ed-Dâdesî’nin ed-Dâdesiyye diye de anılan, mevâkīt ilmine (ilm-i mîkāt) dair manzumesinin şerhidir (yazma nüshası için bk. Muhammed el-Muhtâr es-Sûsî, Sûsü’l-ʿâlime, s. 192; Abdülvehhâb b. Mansûr, VI, 215). Müellif bu şerhini ʿUmdetü’r-ruġġāb fî ḥalli elfâẓi Maʿûneti’ṭ-ṭullâb adıyla ihtisar etmiştir (İbn Zeydân, II, 56; ayrıca bk. Abdülvehhâb b. Mansûr, VI, 216).

8. Şerḥu Ravżati’l-ezhâr. Abdurrahman b. Muhammed el-Medyûnî el-Câdîrî el-Fâsî’nin Ravżatü’l-ezhâr fî ʿilmi vaḳti’l-leyl ve’n-nehâr adlı eserinin şerhidir (bk. Hudaykî, II, 533; İbn Zeydân, II, 58).

9. Şerḥu naẓmin fî keyfiyyeti istiḫrâci yevmi duḫûli yenâyir (yazma nüshası için bk. Sıddîk İbnü’l-Arabî, s. 482; Abdülvehhâb b. Mansûr, VI, 216).

10. Manẓûme (Lâmiyye) fi’l-ʿarûż. Hazrecî’nin aruz ve kafiyeye dair el-Ḫazreciyye (el-Ḳaṣîdetü’l-maḳṣûre) adlı kasidesini tamamlamak amacıyla kaleme alınan bu eser Îżâḥu mühimmâti’l-ʿarûż li-men ihtemme ileyhi bi’n-nühûż adıyla da anılır (nazmın yazması için bk. İbn Zeydân, II, 58). Resmûkî’nin bu eseri hem kendisi hem de Sîdî Muhammed et-Tihâmî tarafından şerhedilmiştir.

11. el-Ecvibetü’n-naḥviyye fi’l-münâdâ’l-mużâf li’l-yâʾ ve’l-istiġās̱e ve’n-nüdbe ve’t-terhîm (yazma nüshası için bk. Sıddîk İbnü’l-Arabî, s. 406; M. İbrâhim el-Kettânî – Sâlih et-Tâdilî, V, 21-22).

Müellifin kaynaklarda daha başka eserleri de zikredilir (eserlerinin bir listesi, muhtevaları ve yazma nüshaları için bk. Abdülvehhâb b. Mansûr, VI, 214-216; Îżâḥu’l-esrâri’l-maṣûne, neşredenin girişi, s. 18-24).

Resmûkî’nin ayrı ayrı mecmualar içinde kaydedilmiş olmakla birlikte (Ḥulletü’l-ʿarûs fî ecvibeti ve esʾileti ehli Sûs adıyla kendisine nisbet edilen eser de bunlardan biri olmalıdır) henüz derlenmemiş olan (Muhammed el-Muhtâr es-Sûsî, Sûsü’l-ʿâlime, s. 192; el-Maʿsûl, XVIII, 359; Îżâḥu’l-esrâri’l-maṣûne, neşredenin girişi, s. 22) fetvalarından bazıları muahhar kaynaklarda nakledilmiştir (Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, I, 57-59; Muhammed Muhtâr es-Sûsî, el-Mecmûʿatü’l-fıḳhiyye, s. 139). Ayrıca bazı hocalarına ve arkadaşlarına yazdığı, kendi hayatı ve eserleri hakkında bilgiler içeren mektupları günümüze ulaşmıştır (Muhammed Muhtâr es-Sûsî, el-Maʿsûl, V, 65-69; XVIII, 360-364; Abdülvehhâb b. Mansûr, VI, 216-221). Bir kısım kütüphane kayıtlarında Resmûkî’ye nisbet edilen Mübrizü’l-ḳavâʿidi’l-iʿrâbiyye mine’l-Ḳaṣîdeti’l-Mecrâdiyye (Mv.AU, X, 280), İbnü’l-Mecrâdî diye tanınan Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Fezârî es-Selâvî’nin Şerḥu’l-Cümel isimli manzum eseri üzerine Ali b. Ahmed b. Muhammed el-Cezûlî er-Resmûkî’nin (ö. 1049/1639; bk. Hudaykî, II, 484; Menûnî, s. 153) yazdığı bir eser olup Fahreddin Kabâve tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1429/2008).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 421-422 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.