RIZÂZÂDE-i ŞAFAK

1274 hş. (1895) yılında Tebriz’de doğdu (bazı kaynaklarda 1310 h./1892). Rızâzâde-i Şafak lakabı babasının ve soyadı kanununun çıktığı dönemde yayımlamakta olduğu gazetenin adından gelmektedir. İlk ve orta öğrenimini Tebriz Amerikan Koleji’nde yaptı. 1909’da bir okulun müdürlüğüne getirildi. Ertesi yıl yayın hayatı bir yıl sürecek olan Şafaḳ adlı gazeteyi çıkarmaya başladı. 1911’de Ruslar’ın Azerbaycan’ı işgal ettiği ve Samed Han Şücâüddevle’nin onların desteğiyle Tebriz’de yönetimi ele geçirdiği dönemde işgale karşı yaptığı konuşmalar ve yayımladığı yazılar sebebiyle gazetesi kapatıldı ve kendisi idama mahkûm edildi; fakat kaçıp on dört ay saklandıktan sonra ailesiyle birlikte İstanbul’a ulaşmayı başardı. İstanbul’da özel bir İran okulunda (Debistân-ı Îrâniyân) Farsça hocalığı yaptı. Bu arada Robert Kolej’e kaydoldu, 1914’te mezun olduktan sonra üç yıl süreyle burada İngilizce ve coğrafya hocalığı yaptı. İstanbul’da iken Tevfik Fikret’le tanıştı; onun hakkındaki görüşlerini, ondan aldığı öğütleri ölümünün üçüncü yıl dönümünde çıkarılan Düşünce dergisinin özel sayısında yayımladı (1918).

1921’de İran’a dönen Rızâzâde-i Şafak, sekiz ay sonra babasının bir süre yanında çalıştığı zengin bir iş adamı tarafından hasta çocuğunun tedavisi için onunla birlikte Berlin’e gönderildi. Burada bir yandan İranshahr adlı bir dergi yayımlarken bir yandan da Felsefe Fakültesi’nde okudu ve 1928 yılında doktor unvanını kazanmış olarak Tahran’a döndü. Yüksek Öğretmen Okulu’nda felsefe, pedagoji ve İslâm öncesi Fars edebiyatı okuttu. 1929’da Tahran Üniversitesi’nin açılmasının ardından Edebiyat Fakültesi’nin Felsefe Bölümü’ne öğretim üyesi olarak tayin edildi. Özellikle İran edebiyatı üzerinde çalıştı ve çeşitli yazılar kaleme aldı.

1940’lı yıllarda siyasete atılan Rızâzâde-i Şafak 1943 ve 1947’de Tahran’dan milletvekili seçildi. 1945’te Başbakan Kıvâmüssaltana’nın başkanlığında siyasî ve ticarî müzakerelerde bulunmak üzere Moskova’ya giden heyette yer aldı. Ölümüne kadar her dönemde siyasetin içinde oldu ve resmî görevlerle çeşitli ülkelere seyahatler yaptı. Daha sonra Meclis-i Senâ’ya senatör seçildi; bu görevde iken Tahran’da vefat etti ve Bihişt-i Zehrâ Mezarlığı’nda toprağa verildi. İyi bir eğitim almış olan Rızâzâde-i Şafak Türkçe, Arapça, Rusça, Fransızca, İngilizce ve Almanca biliyordu. Avrupa’da okuyup doktora yapması, Batı düşüncesini benimsemesi, etkili ve güzel konuşmaları sayesinde yaygın bir şöhret kazanmış, düşünceleri özellikle gençler ve aydınlar tarafından kabul görmüştür.

Eserleri. Râh-ı Rehâyî-yi Îrân (Tahran 1345); Türk Mütefekkirinin Nazar-ı İntibâhına (Berlin 1343); Se Soḫenrânî (Tahran 1318); Târîḫ-i Edebiyyât-ı Îrân (ders kitabı olarak birçok defa basılmıştır); Çend Baḥs̱-i İctimâʿî (Tahran 1340); Sürûd-ı Mihr (divanı, Tahran 1342); Dershâyî ez Târîḫ (Tahran 1342); Îrân ez Naẓar-ı Ḫâverşinâsân (Tahran 1350); Nâdir Şâh ez Naẓar-ı Ḫâverşinâsân (Tahran 1339); Yâdgâr-i Müsâferet-i Suvîs (Tahran 1327). Çevirileri. Yek Rûz ez Zindegânî-yi Dâryûş (Ferdinand Justi, Tag aus dem Leben des Königs Darius, Tahran 1314 hş.); Taḥḳīḳ der Fehm-i Beşer (John Locke, An Essays Concerning Human Understanding, Tahran 1339); Târîḫ-i Edebiyyât-ı Fârsî (Hermann Ethé, Neupersische Litteratur, Tahran 1337); İskender-i Makedônî (Harold Lamp, Alexander of Macedon, Tahran 1335); Kûruş-ı Kebîr (Harold Lamp, Cyrus The Great, Tahran 1335); Edyân-ı Şarḳ u Ġarb (Rad Krişnan, Tahran 1344); Upanişad (Tahran 1349); Târîḫ-i Muḫtaṣar-ı Îrân (Paul Horn, Tahran, ts.). Ayrıca İran ve İstanbul gazetelerinde neşredilmiş birçok makalesi, edebî ve felsefî yazısı bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 72-73 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.