RÛHU’t-TA‘LÎK

Ta‘lik (nesta‘lik) hattının harf bünyelerinin Yesârî Mehmed Esad tavrında meşk usul ve kaidelerini, biçim ve oranlarını benzetmelerle açıklayan, 1214’te (1799) kaleme alınmış bir eserdir. Sultan Ali Meşhedî’nin manzum Der ʿİlm-i Ḫaṭṭ-ı Nestaʿlîḳ ile Mîr Ali Herevî’nin Midâdü’l-ḥurûf’u bu sahada İran’da yazılmış eserlerdendir. Rûhu’t-ta‘lîk, Osmanlı ta‘lik ekolünün oluşumunda Yesârî Mehmed Esad tavrına göre hazırlanmıştır. Bu sebeple İran ta‘liki ile Osmanlı ta‘lik üslûbu arasındaki değişim ve farklılığı ortaya koyması bakımından önem taşır.

Hayatı hakkında bilgi bulunmayan Mektûbî İbrâhim Edhem Efendi eserin mukaddimesinde çocukluk yıllarından başlayarak özellikle ta‘lik yazıya karşı ilgi duyduğunu ve uzun süre Yesârî Mehmed Esad’dan ta‘lik meşkettiğini, icâzet aldıktan sonra on beş yıl Şeyhülislâm İvazpaşazâde İbrâhim Beyefendi’nin kitâbet hizmetinde bulunduğunu, ta‘lik hattına hevesli olanlara rehber olması düşüncesiyle Rûhu’t-ta‘lîk’i telif ettiğini söyler. Kitap bir mukaddime, üç fasıl (ta‘lim) ve bir hâtimeden oluşmaktadır. Ta‘lim, ta‘lîm-i evvel, ta‘lîm-i sânî ve ta‘lîm-i sâlis olarak üç başlıktan meydana gelir. Mukaddimede yazı alet ve malzemelerinden kamış kalem, mürekkep, kalemtıraş ve kâğıdın özelliklerinden, boya, âhar ve meşk usullerinden, yazı çeşitlerinden ve özellikle ta‘lik yazıdan söz edilmektedir. Birinci fasılda eliften “yâ”ya kadar yirmi sekiz harfin biçim, oran ve estetik kuralları; ikinci fasılda celî ta‘lik; üçüncü fasılda hurde ve şikeste ta‘lik yazının özellikleri, kısa tarihçesi ve hattatları anlatılmaktadır. Eserde Arapça ve Farsça kelimelerin yoğunlukta olduğu ağdalı bir dil kullanılmıştır.

Rûhu’t-ta‘lîk’in âharlı kâğıt üzerine ince ta‘lik hatla yazılan 1214 (1799) tarihli müellif nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlı olup (Hazine, Envanter nr. 2325) 235 × 125 mm. boyutlarında koyu vişne çürüğü renginde, sıvama altın rûmî bezeli, zencirekli, deri ciltli, on altı varaktır. Unvan sayfası klasik tarzda tezhip edilmiştir. Tek şerit zencirekle sınırlanmış, tepe kısmı mavi tığlarla tamamlanmış, dış bordür sürme altın hatâyî motiflidir. Hâtime sayfası ve bölüm başlıkları da sürme altınla çift tahrir tarzında tezhiplenmiştir. Eserin 1217’de (1803) Tarsuslu Ahmed Hulûsi Efendi tarafından istinsah edilen nüshası Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nde olup (nr. 264) 1967’de Esat Fuat Tugay tarafından bağışlanmıştır. 225 × 142 mm. boyutlarında vişne çürüğü rengi deri ciltli on altı varak, sayfada on yedi satır, âharlı kâğıda ince ta‘lik hatla yazılmıştır ve tezhiplidir. Bu nüsha Aynur Maktal tarafından sanatta yeterlilik tezi olarak hazırlanmış ve değerlendirilmiştir (Mektûbî İbrâhim Efendi’nin Rûhu’t-ta‘lîk Adlı Eserinin Edisyon Kritiği, 1995, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 215-216 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.