SÂBÎ, Ebû İshak

5 Ramazan 313 (24 Kasım 925) tarihinde Bağdat’ta doğdu. Ailesi aslen Harranlı olup babası başarılı bir tabipti. Tıp, matematik, geometri ve astronomiyle uğraşan ailenin diğer fertleri gibi İbrâhim de başlangıçta tabip olmak üzere yetiştirildi ve Bağdat Hastahanesi’nde tabiplik yaptı (Yâkūt, II, 55). Tıbbın yanında özellikle geometri ve astronomide geniş bilgi sahibi olmasına rağmen daha sonra edebiyata yöneldi. Okuduğu kitaplar sayesinde dili kullanma becerisini geliştirdi. Büveyhî Hükümdarı Muizzüddevle’nin veziri Mühellebî tarafından divan kâtipliğine getirildi ve ardından başkâtipliğe yükseltildi. Muizzüddevle’nin oğlu İzzüddevle Bahtiyâr döneminde de makamını korudu. Ancak Bahtiyâr ile Adudüddevle arasındaki taht mücadelesi sırasında yazışmaları kaleme alan başkâtip olması Sâbî’nin hayatını olumsuz yönde etkiledi. Adudüddevle, yazışmalarda Bahtiyâr’ı öven ve kendisini ondan daha aşağı seviyede gösteren ifadeler kullanması sebebiyle Sâbî’ye kin bağlamıştı. Adudüddevle, 367’de (978) Bahtiyâr’ın mağlûp edilerek öldürülmesinden sonra Bağdat’ı ele geçirince Sâbî’yi hapsetti ve fillerin ayakları altına atılarak öldürülmesine karar verdi. Ancak bazı kişilerin ricası üzerine bu kararından vazgeçti ve Büveyhî hânedanının tarihini yazmasını emretti. Sâbî, Adudüddevle’nin “tâcü’l-mille” olan yeni lakabına nisbetle Kitâbü’t-Tâcî adını verdiği eserini yazmaya başladı. Yazılan bölümleri Adudüddevle bizzat okuyor, bazı ekleme ve çıkarmalar yapılmasını istiyordu. Cemâziyelevvel 371’de (Kasım 981) serbest bırakılan Sâbî bundan sonraki hayatını da sıkıntılar içinde inzivâda geçirdi ve 12 Şevval 384 (19 Kasım 994) tarihinde Bağdat’ta öldü (Yâkūt, II, 20). Çağdaşı İbnü’n-Nedîm, Sâbî’nin 380’den (990) önce öldüğünü kaydeder (el-Fihrist, s. 193).

Sâbî atalarından intikal eden inanca sımsıkı bağlıydı. Hizmetinde çalıştığı devlet adamları cazip tekliflerde bulunarak onu İslâm’ı kabule teşvik etmişse de bu teklifleri geri çevirmiştir. İzzüddevle Bahtiyâr müslüman olması karşılığında ona vezirlik teklif etmişti. Adudüddevle ilk Bağdat gezisi sırasında (364/975) Sâbî’yi İran’a davet etmiş, Sâbî bu daveti kabul ettiği halde yokluğunda aile fertlerinin müslüman olacağı endişesiyle daha sonra vazgeçmiştir. Buna rağmen Sâbî’nin ramazanda oruç tuttuğu, Kur’ân-ı Kerîm’i ezbere bildiği ve risâlelerini âyetlerle bezediği bilinmektedir (Ebû Mansûr es-Seâlibî, II, 242; Yâkūt, II, 28). Ölümü üzerine bir mersiye söyleyen Şerîf er-Radî bundan dolayı eleştirilmiştir. Radî her ne kadar mersiyeyi onun bilgisi ve erdemi için kaleme aldığını söylemişse de (a.g.e., II, 26; İbn Hallikân, I, 53) biyografi yazarları bu durumu hilâfette gözü olması sebebiyle en büyük destekçisinin Sâbî olmasına bağlamaktadır (mersiyenin metni için bk. Şerîf er-Radî, I, 38; Ebû Mansûr es-Seâlibî, II, 307-311). Sâbî, Şerîf er-Radî ve Büveyhî Veziri Sâhib b. Abbâd gibi dönemin ünlü edip ve şairleriyle dostluk kurmuştur. Sâhib b. Abbâd ona ilgi göstermiş, özellikle son yıllarında sıkıntı içindeyken maddî yardımda bulunmuştur.

Sâhib b. Abbâd tarafından Arap edebiyatının en büyük dört risâle yazarından biri olarak kabul edilen (Ebû Mansûr es-Seâlibî, II, 246; Yâkūt, II, 51) ve Ebü’l-Fazl İbnü’l-Amîd mektebinin önde gelen temsilcisi olan Sâbî’nin risâleleri edebî olduğu kadar tarih açısından da büyük değer taşır. Sâbî şair olarak da ünlüdür. Dönemin Muizzüddevle, İzzüddevle, Adudüddevle, Mühellebî, Sâhib b. Abbâd gibi hükümdar ve vezirleri için söylediği methiyelerin yanı sıra “ihvâniyyât”ı da şiirleri arasında önemli bir yer tutar. Adudüddevle zamanında hapiste kalması, daha önce Mühellebî’nin Amman seferindeyken ölümünün ardından tutuklanan adamları arasında bulunması (Ebû Mansûr es-Seâlibî, II, 244) Sâbî’nin merhamet dileme (isti’tâf) türünde pek çok şiir yazmasına yol açmıştır; ayrıca gazelde de başarılı örnekler vermiştir.

Eserleri. 1. Kitâbü Devleti Benî Büveyh ve aḫbâri’d-Deylem ve’btidâʾi emrihim. Kitâbü’t-Tâcî olarak bilinen eserin sadece yirmi iki varaklık bir bölümü zamanımıza ulaşmış olup Muhammed Hüseyin ez-Zübeydî tarafından el-Müntezaʿ min Kitâbi’t-Tâcî li-Ebî İsḥâḳ eṣ-Ṣâbiʾ adıyla yayımlanmıştır (Bağdat 1397/1977). Muhammed Sâbir Han, San‘a’daki Mütevekkiliyye Kütüphanesi’nde kayıtlı nüshaya dayanarak eseri el-Müntezaʿ mine’l-cüzʾi’l-evvel min Kitâbi’t-Tâcî ismiyle neşretmiştir (Karaçi 1415/1995). Eser üzerinde aynı nâşir (“A Manuscript of an Epitome of al-Ṣābī’s K. al-Tāgī”, Arabica, XII [Leiden 1965], s. 27-44; “Studies in the K. al-Tāgī Epitome of al-Ṣābīʾ”, a.g.e., XVII [1970], s. 151-160; XVIII [1971], s. 194-201; “The Contents of the K. at-Tājī: Manuscript of aş-Ṣābīʾ”, Islamic Studies, VIII/3 [İslâmâbâd 1969], s. 247-252); W. Madelung (“Furter Notes on al-Ṣābī’s K. al-Tāgī”, a.g.e., IX/1 [İslâmâbâd 1970], s. 81-88; “Abū Isḥāq al-Ṣābī on the Alids of Ṭabaristān and Gīlān”, JNES, XXVI/1 [1967], s. 17-57) ve Abdurrahman b. Hüseyin el-Azzâvî (bk. bibl.) inceleme ve değerlendirme yazıları yazmıştır. Kitabın bazı kısımlarının İbn Miskeveyh’in Tecâribü’l-ümem’i ve Utbî’nin Târîḫu’l-Yemenî’si ile Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr’inin içinde yer aldığı iddia edilmişse de (Margoliouth, s. 134) bunun gerçeği yansıtmadığı belirtilmiştir.

2. Resâʾilü’ṣ-Ṣâbiʾ. Yaklaşık 1000 varak hacmindeki risâleler koleksiyonu konularına göre mürâselât, muâtebât, şefâât, ukūd, tekālîd gibi bölümlere ayrılmıştır. Eserden bazı seçmelerin yazma nüshaları kütüphanelerde el-Muḫtâr(ât) min Resâʾili’ṣ-Ṣâbiʾ adıyla kayıtlıdır (Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 317, Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 901; Râgıb Paşa Ktp., nr. 1521; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1603; TSMK, Revan Köşkü, nr. 159). Risâlelerin bir kısmını Emîr Şekîb Arslan el-Muḫtâr min Resâʾili’ṣ-Ṣâbiʾ adıyla yayımlamış (Beabda 1316/1898), bir kısmının ilmî neşrini Muhammed Yûnus Abdülâl Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde doktora tezi olarak gerçekleştirmiş (1397/1977), Muhammed Mahmûd es-Sa‘dâvî de Ebû İsḥâḳ es-Sâbiʾ ve resâʾilüh adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1955, Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi). Emîr Şekîb Arslan neşrinde yer alan risâlelerin çoğu İzzüddevle, Adudüddevle, Muizzüddevle, Tâi‘-Lillâh, Mutî‘-Lillâh adına yazılan resmî mektuplardan oluşmaktadır. M. Sharon, bir risâlesini “Une épître d’al-Sâbi’ sur les genres littéraires” adıyla yayımlamıştır (Studies in Islamic History and Civilisation, Jerusalem 1986, s. 473-505). Ziyâd ez-Zu‘bî de bir başka risâlesini Risâletü’ṣ-Ṣâbiʾ fi’l-farḳ beyne’l-müteressil ve’ş-şâʿir ismiyle neşretmiştir (Mecelletü Ebḥâs̱i’l-Yermûk, XI/1 [Yermük 1993], s. 129-135). J. L. Berggren, Sâbî’nin Ebû Sehl el-Kûhî ile matematik ve geometri üzerine mektuplaşmalarını “The Correspondence of Abū Sahl el-Kūhī and Abū Isḥāḳ al-Ṣābī” adlı makalesinde incelemiştir (MTUA, VII/1-2 [1983], s. 39-124). Risâle fî istiḫrâci misâḥati’l-ḳıṭaʿı’l-mükâfî adlı bir risâlesi de Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Ayasofya, nr. 4832/25, vr. 77-79).

3. Kitâbü Mürâseleti’ş-Şerîf er-Raḍî. Muhammed Yûsuf Necm tarafından Resâʾilü’ṣ-Ṣâbiʾ ve’ş-Şerîf er-Raḍî adıyla yayımlanmıştır (Küveyt 1381/1961). Abdüssabûr Seyyid Gandûr, eş-Şerîf er-Raḍî ve Ebû İsḥâḳ eṣ-Ṣâbiʾ: Ṣadâḳatühümâ ve terâsülühümâ adıyla bir eser kaleme almıştır (Kahire 1986).

4. Münşeʾâtü’ṣ-Ṣâbiʾ. Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de 454 sayfa tutarında bir nüshasının bulunduğu kaydedilmektedir (C. Zeydân, II, 583).

Sâbî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Dîvânü’ṣ-Ṣâbiʾ, Kitâbü Aḫbâri ehlihî ve veledi ibnihî (ebîhi), Kitâbü İḫtiyâri şiʿri’l-Mühellebî (İbnü’n-Nedîm, s. 194; Yâkūt, II, 94). Van Damme, “Les sources écrites concernant I’oeuvre d’as-Sābi’” adıyla bir makale yazmıştır (Actes du premier congrès, Algiers 1974, s. 175-181).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 339-340 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.