SÂBİT b. EBÛ SÂBİT

İbnü’n-Nedîm babasının adını Saîd olarak kaydetmekle birlikte (el-Fihrist, s. 138) diğer kaynaklarda Abdülazîz, Muhammed, Abdullah, Ali ve Amr şeklinde farklı rivayetler yer almaktadır. Oğlunun adının Abdülazîz olması babasının adının da Abdülazîz olma ihtimalini güçlendirmektedir (Kitâbü’l-Farḳ, neşredenin girişi, s. 7). Yâkūt el-Hamevî ve Süyûtî aynı özellikleri ve aynı eserleri izâfe ederek anlattıkları, sadece baba adları farklı iki Sâbit’ten söz etmekteyse de Süyûtî ikisinin aynı şahıs olabileceğini belirtmektedir (a.g.e., a.y.). Sâbit’in, eserlerinde Ali b. Hamza el-Kisâî’den (ö. 189/805) doğrudan nakiller yaptığı (Ḫalḳu’l-insân, s. 8, 86, 143, 274; Kitâbü’l-Farḳ, s. 38, 66, 79, 92) göz önünde bulundurularak 170-180 (786-796) yılları arasında doğduğunu söylemek mümkündür.

Kardeşi Ali ile birlikte Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın en seçkin öğrencilerinden olan Sâbit onun eserlerini kendisinden okudu. Aynı zamanda hattının düzgün olması sebebiyle hocasının eserlerini yazıyordu. Kitaplarında Ali b. Hamza el-Kisâî, Yahyâ b. Mübârek el-Yezîdî, Ebû Ubeyde et-Teymî, Asmaî, Ebû Amr eş-Şeybânî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî, İbn Sellâm el-Cumahî, Ebû Zeyd el-Ensârî, Ahmed b. Hâtim el-Bâhilî ve Seleme b. Âsım’dan doğrudan nakillerde bulundu. Ayrıca fasih bedevîlerden dil ve lugat malzemesi derledi. Kûfe mektebinin dördüncü tabakasını oluşturan lugatçı ve nahivciler arasında yer alan Sâbit fıkıh ve kıraat alanında da kendini yetiştirdi, Hüseyin b. Meyyân ondan kıraatlere dair rivayetlerde bulundu. İbnü’s-Sikkît’in kâtibi Abdullah b. Rüstem er-Rüstemî ile ileri gelen öğrencilerinden Dâvûd b. Muhammed el-Mervezî ve kendi oğlu Abdülazîz onun öğrencilerindendir. Sâbit’in, Ferrâ’nın talebesi Seleme b. Âsım’dan (ö. 270/883’ten sonra) rivayet ettiğine ve kardeşi Ali b. Ebû Sâbit 287 (900) yılında öldüğüne göre III. (IX.) yüzyılın sonlarına doğru vefat ettiği söylenebilir.

Eserleri. 1. Ḫalḳu’l-insân. İnsan vücudundaki organlarla onların özellikleri ve işleyişleriyle ilgili kelime ve ifadeleri içeren bir kavram sözlüğü olup Fîrûzâbâdî bu çalışmanın kendi alanında eşsiz olduğunu belirtir (el-Bulġa, s. 45). En hacimli kavram sözlüğü olan İbn Sîde’nin el-Muḫaṣṣaṣ’ında bu eserden çok miktarda aktarma yer alır. Bir sözlük olmasına rağmen anlatıma katılan edebî çeşni kitaba zevkle okunmasını sağlayacak bir nitelik kazandırmıştır. Eser Abdüssettâr Ahmed Ferrâc tarafından neşredilmiştir (Küveyt 1965, 1985). Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Ḫalḳu’l-insân’ın Hizânetü’l-Karaviyyîn’de (Rabat) nâşirin görmediği ikinci bir nüshasını tesbit etmiş ve bunu bir makaleyle tanıtarak aradaki farkları göstermiştir (MMLADm., LI/2 [1976], s. 359-364).

2. Kitâbü’l-Farḳ (beyne tesmiyeti cevâriḥi’l-insân ve tesmiyeti cevâriḥi ġayrih mine’l-ḥayevân). Ḫalḳu’l-insân’ın tamamlayıcısı niteliğinde olan kitapta insan organlarına karşılık olarak diğer hayvanlarda bulunan organların görevleri ve işleyişleriyle ilgili kelimelerle bunlar arasındaki isimlendirme farkları ve sıfatları açıklanır. İbnü’l-Kıftî, Sâbit’in bu eserini çok başarılı bulduğunu, tertibindeki sistem sayesinde eserden rahatça faydalanıldığını söyler (İnbâhü’r-ruvât, I, 296). Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Hizânetü’l-Karaviyyîn’de (nr. 834/40) bu eserin de Ferrâc’ın görmediği ikinci bir nüshasını tesbit etmiş ve anılan yazıda bu nüsha hakkında bilgi vererek iki eser arasındaki bazı tedâhüllere işaret etmiştir (a.g.e., a.y.). Ḫalḳu’l-insân’da ve bu eserde yer alan kelime ve terimlerden modern tıp ve sağlık bilimlerinde Batı terimlerine Arapça karşılıklar bulmada yararlanılabileceği görülmektedir. Her iki eser birçok sözlüğün temel kaynakları arasında yer almıştır. Kitâbü’l-Farḳ Muhammed el-Fâsî (Rabat 1974) ve Hâtim Sâlih ed-Dâmin (bk. bibl.) tarafından önce el-Mevrid dergisinde, daha sonra Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin aynı adı taşıyan eseriyle birlikte Kitâbân fi’l-farḳ adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1407/1987). Muhammed el-Fâsî neşrinin hatalarına dair İbrâhim es-Sâmerrâî bir tenkit yazısı kaleme almıştır (bk. bibl.).

Sâbit’in diğer eserleri şunlardır: Ḫalḳu’l-feres, Kitâbü’l-Vuḥûş, Kitâbü’z-Zecri ve’d-duʿâʾ, Kitâbü’n-Nuʿût ve’ṣ-ṣıfât, Kitâbü’l-Ḳırâʾât, Kitâb fi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ, Kitâbü Tefsîri ġarîbi’l-ḥadîs̱, Kitâb fi’ş-şiʿr, Kitâb fi’l-ʿarûż, Kitâbü Muḫtaṣari’l-ʿArabiyye, Kitâbü Laḥn (el-ʿâmme) ve Kitâbü Feʿale ve efʿale (Sezgin, VIII, 136-137; IX, 315).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 351 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.