SAFÂYÎ MUSTAFA EFENDİ

1085-1087 (1674-1676) yılları arasında İstanbul’da doğdu. Tahsilini tamamladıktan sonra Dîvân-ı Hümâyun kâtibi oldu. Elmas Mehmed Paşa’nın nedimleri arasında yer aldığı için onun sadâretinde mektupçuluğunu yaptı. 10 Şevval 1108’de (2 Mayıs 1697) defter eminliği göreviyle hâcegân zümresine katıldı. 5 Cemâziyelâhir 1100 (27 Mart 1689) tarihli bir mevâcib kaydında çavuş iken bu tarihte 10 akçe ulûfe ile divan kâtipleri zümresine girdiği belirtilmektedir. Müellif çevresinde saf bir kişi olarak tanındığından çağdaşlarının defter emaneti görevini ona yakıştıramadıkları Üsküdarlı Sırrî’nin şu beytinden anlaşılmaktadır: “Dedi Utârid gel gör belâyı / Defter emîni oldı Safâyî.” 1125’te (1713) evkaf muhasebeciliğine, 1129’da (1717) kendi isteği üzerine küçük evkaf muhasebeciliği vekâletine tayin edilen Safâyî, başmukātaacılık ve tezkirecilik gibi diğer bazı memuriyetlerde bulunduktan sonra maliye tezkireciliğine getirildiyse de kısa zaman içinde bu görevden azledildi. Bu sıralarda yazmaya başladığı şuarâ tezkiresini Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’ya sundu ve karşılığında şıkk-ı sânî defterdarlığı görevine getirilerek vefatına kadar bu görevde kaldı. Râmiz’in babası müderris Naîm Efendi’nin düşürdüğü tarih mısraından (Ola yâ rab Safâyî’nin mekânı cennet-i a‘lâ) 1138’de (1725-26) öldüğü anlaşılmaktadır.

Şairliği hakkında Râmiz ve Fatîn Efendi tezkirelerinde takdirkâr ifadeler bulunmakla beraber Sâlim tezkiresinde olumsuz kanaat belirtilmektedir. Safâyî’nin mürettep bir divana sahip olduğuna dair kayıtlar yapılan araştırmalarda doğrulanmamıştır. Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki tezkiresinin bazı yapraklarında şiirleri vardır (Esad Efendi, nr. 2549, vr. 23^b, 270^b, 271^b, 314^b, 347^b). Safâyî’nin hattının güzel olduğu tezkiresinin kendisi tarafından yazılan dört nüshasından anlaşılmaktadır. Eserinde Mevlevî şairlerine ve Mevlevîlik’le ilgili şiirlere yer vermesi, ayrıca Mevlevîliği öven bir şiirinin bulunması sebebiyle (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2549, vr. 203^b-204^a) onun Mevlevî olduğu düşünülebilir.

Safâyî’nin Nuhbetü’l-âsâr min fevâidi’l-eş‘âr adlı tezkiresi Rızâ Tezkiresi’ne zeyil olarak hazırlanmış olup eserde 1050-1132 (1640-1720) yılları arasında yaşayan şairlere yer verilmektedir. Safâyî farklı zamanlarda yazdığı dört nüshayı dört defa gözden geçirmiş ve bunlara 1129 (1717), 1132, 1133 tarihlerini koymuştur. Ancak kendisi tezkiresini 1132’de (1720) tamamladığını ifade eder. Viyana nüshasındaki 1137 (1724) tarihi ise müellifin tezkiresini bu tarihte Damad İbrâhim Paşa’ya sunmuş olduğunu düşündürmektedir. Devrin ileri gelen âlim ve fâzıllarından on sekiz kişinin takriziyle başlayan tezkirede bir önsözle 486 şairin biyografisi ve şiirlerinden örnekler bulunmakta, eser bir hâtime ile sona ermektedir. Şairler alfabetik sıraya göre düzenlenmiş olup çoğunun ölüm tarihi verilmiştir. Sade bir üslûpla yazılmış tezkirede biyografiler kısadır. Önsözünde Latîfî, Âşık Çelebi ve Kınalızâde Hasan Çelebi gibi tezkirecilere özendiğini belirten Safâyî’nin önemli bir yönü şairlerle yakınlık kurup eseri için onlardan bilgi almış olmasıdır. Yurt içinde ve yurt dışında takriz ve şair sayısı farklı on beş nüshası bilinen tezkire üzerinde Nuran Altuner metnin edisyon kritiğini yapmak suretiyle bir doktora tezi hazırlamış (bk. bibl.), Pervin Çapan’ın yüksek lisans tezi olarak hazırladığı eser edisyon kritik yapılmadan basılmıştır (Ankara 2005).

BİBLİYOGRAFYA

BA, A.RSK, nr. 1562, s. 13, 111, 119; nr. 1571, s. 21.

Viyana Millî Ktp., nr. 1241.

Safâyî ve Tezkiresi: İnceleme-Tenkitli Metin-İndeks (haz. Nuran Altuner [Üzer], doktora tezi, 1989), İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, I-III.

Sâlim, Tezkire, İstanbul 1315, s. 429-430.

Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı: İnceleme-Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük (haz. Sadık Erdem), Ankara 1994, s. 190-191.

Fatîn, Tezkire, s. 239-240.

Sicill-i Osmânî, III, 228.

Mehmet Nâil Tuman, Tuhfe-i Nâilî (haz. Cemâl Kurnaz – Mustafa Tatcı), Ankara 2001, II, 588.

Zekiye Sarak, Safâyî ve Sâlim Tezkireleri Üzerinde Mukayeseli Bir Araştırma (mezuniyet tezi, 1948-49), İÜ Ed.Fak., s. 12-19.

Babinger (Üçok), s. 282.

Halûk İpekten, Türk Edebiyatının Kaynaklarından Türkçe Şu’ara Tezkireleri, Erzurum 1988, s. 130.

Pervin Çapan, “Mustafa Safâyî Efendi’nin Şairliğine Dair”, Şinasi Tekin’in Anısına: Uygurlardan Osmanlıya (haz. Günay Kut – Fatma Büyükkarcı Yılmaz), İstanbul 2005, s. 296-304.

Ali Cânib Yöntem, “Safâyî Efendi ve Tezkiresi”, Hayat, sy. 49, Ankara 1927, s. 442-443.

Erhan Afyoncu, “Mustafa Safayi’nin Hayatı Hakkında Yeni Bilgiler”, TUBA, XXIV/1 (2000), s. 1.