https://islamansiklopedisi.org.tr/said-pasa-diyarbekirli
Asıl adı Mehmed Said’dir. Diyarbakır’da doğdu; birçok şair ve devlet adamı yetiştirmiş olan köklü bir aileye mensuptur. Şair, münşî ve hattat Süleyman Nazif Efendi’nin (ö. 1832) oğlu, şair İbrâhim Cehdî Efendi’nin (ö. 1789) torunu, Süleyman Nazif ile Faik Âli Ozansoy’un babasıdır. Henüz çok küçükken babasını kaybetti ve sıkıntılar içinde tahsilini tamamladıktan sonra 1849’da Diyarbekir Tahrirat Kalemi’nde memurluğa başladı. Ardından sırasıyla Vilâyet Tahrirat başkâtipliğine, mektupçu muavinliğine, vilâyet mektupçuluğuna tayin edildi. 1872’de “mülkiye paşalığı” unvanı olan mîrimîranlık rütbesiyle Ma‘mûretülazîz, iki yıl sonra da Maraş mutasarrıflığına getirildi. Ayrıca Muş, Siirt ve Mardin mutasarrıflıklarında bulundu. Üçüncü defa tayin edildiği Mardin mutasarrıflığı sırasında vefat etti. Kabri Mardin’dedir. İdareci olarak dürüstlüğüyle tanınmış, görevlerindeki başarısı dolayısıyla kırk yıl kadar uzun bir süre Diyarbekir eyaletinin önde gelen bir yöneticisi olmuştur. Bu sebeple Dicle Üniversitesi ve Atatürk Kültür Merkezi iş birliğiyle Diyarbakır’da 26-27 Mart 2015 tarihinde Said Paşa ve Süleyman Nazif Sempozyumu düzenlenmiştir.
Resmî görevleri dışında tarih, edebiyat ve matematikle uğraşan Said Paşa’nın mürettep divançesinde hakîmane manzumeler dikkati çekmekte, dinî muhtevalı şiirleri ise tevhid, münâcât ve mi‘râciyyelerden meydana gelmektedir. Yaşadığı dönemde edebî temayüllerle yakından ilgilenmiş, belâgata dair olan Mîzânü’l-edeb’inde divan şiirinin bazı taraflarını eleştirmiş, hatta bu eleştirilerinde delil olarak divan edebiyatının Fuzûlî, Nâbî, Nef‘î ve Nedîm gibi meşhur şairlerinden örnekler de vermiştir. Ali Emîrî Efendi, onun hakîmane üslûpla kaleme aldığı manzumelerini takdir ederken Fâik Reşad kendisini vasat bir şair olarak kabul eder ve şiirle fazla meşgul olmadığını, nesrinin nazmına göre daha kuvvetli sayıldığını, bu sebeple kendisine şairden çok münşî denmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir. Esasen Mîzânü’l-edeb’in hâtimesinde, Osmanlı ülkesinde şiir yazanların çokluğuna karşılık nesirle uğraşanların azlığı dolayısıyla nesirle meşgul olmayı tercih ettiğini söyler. Çeşitli antolojilere de alınan, “Müstakîm ol Hazret-i Allah utandırmaz seni” mısraıyla biten muhammesi meşhurdur.
Eserleri. 1. Dîvançe-i Eş’âr (Diyarbekir 1288). Birkaç yazma nüshasına dayanarak Kenan Erdoğan tarafından yayımlanmıştır (Diyarbakırlı Saîd Paşa Divânı, Manisa 2004).
2. İlm-i Hesâb (İstanbul 1288).
3. Tabsıratü’l-insân (İstanbul 1289, 2. bs. 1307). Bazı ahlâkî konuları içeren eseri Eren Yavuz yeni harflerle yayımlamıştır (İnsana Tutulan Ayna, İstanbul 2015).
4. Diyarbekir Tarihi (1302/1885 tarihli Diyarbekir Salnâmesi’nin ikinci kısmıdır).
5. Mir’âtü’l-iber (Mufassal Târîh-i Umumî, I-IX, İstanbul 1304-1306). Yaratılıştan başlayan genel bir tarih kitabıdır.
6. Mîzânü’l-edeb (İstanbul 1305). İçerik ve düzen bakımından klasik bir belâgat kitabı olmakla beraber değerlendirmeler ve çeşitli konularda verilen örnekler açısından devrinin bakış açısını yansıtmaktadır. Daha sonraki yıllarda konuyla ilgili bazı eserlere de örnek olan kitap üzerine Mahmut Fidancı (Sa’id Paşa: Mîzânü’l-Edeb, 1986, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü) ve Saliha Aydoğan tarafından birer yüksek lisans tezi olarak hazırlanmış (Said Paşa Mizanü’l-edeb İnceleme-Metin-Dizin, Ankara 2007, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), bu son çalışma yayımlanmıştır (İstanbul 2009).
7. Hulâsa-i Mantık (İstanbul 1310, 1315).
8. Mir’ât-ı Sıhhat (Diyarbekir 1287). Antonin Bassou’dan Mehmed Zeki ile birlikte yaptığı bir çeviridir.
9. Nuhbetü’l-emsâl (İstanbul 1289). Ahmed b. Muhammed el-Meydânî’nin Arapça darbımeselleri derlediği Mecmaʿu’l-ems̱âl adlı eserinden yapılmış seçmelerin tercüme ve şerhidir.
10. Kasîde-i Nûniyye Tercümesi. Gazneliler devri şairlerinden Ebü’l-Feth el-Büstî’nin ʿUnvânü’l-ḥikem’inden ilk kırk beş beyitlik kısmın nazmen tercümesidir. Süleyman Nazif’in bir mukaddimeyle birlikte Mahfil dergisinde yayımladığı tercümeyi (sy. XXVI [İstanbul 1340], s. 31-32; sy. XXVII [İstanbul 1341], s. 53-54) Mehmet Atalay, Arapça metniyle birlikte yeni harflerle neşretmiştir (bk. bibl.).
11. Kasîde-i Bürde Tahmîsi. Bûsîrî’nin meşhur kasidesi üzerine yapılan bu tahmîsi Vesile Albayrak Sak neşretmiştir (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA
Fâik Reşad, Eslâf, İstanbul 1312, II, 17-26.
Sicill-i Osmânî, III, 49.
Osmanlı Müellifleri, II, 241-244.
Ali Emîrî Efendi, Esâmî-i Şu‘arâ-yı Âmid (haz. Galip Güner – Nurhan Güner), Ankara 2003, s. 29.
İbnülemin, Son Asır Türk Şairleri, III, 1608-1613.
Şevket Beysanoğlu, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları, Ankara 1997, II, 15-25.
Nuran Balta, Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Nazariyesi Geleneğinde Mîzânü’l-Edeb’in Yeri (yüksek lisans tezi, 2009), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Vedat Yeşilçiçek, “Edebiyatımızda Nazariyat Tartışmaları ve Mizânü’l-Edeb Adlı Eserin Bu Tartışmalardaki Yeri ve Önemi”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, III/2, Uşak 2010, s. 115-123.
Kenan Erdoğan, “Klâsik Mi‘râciyyelerden Farklı Bir Mi‘râciyye: Said Paşa ve Mi‘râciyyesi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy. 12, Erzurum 1999, s. 163-185.
a.mlf., “Said Paşa Divanına Göre 19. Yüzyıl Divan Şiirinde Görülen Bazı Değişimler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 9, Konya 2001, s. 83-106.
Mehmet Atalay, “Ebü’l-Feth el-Bustî’nin Kasîde-i Nûniyye’sinin Diyarbakırlı Saîd Paşa Tarafından Yapılan Türkçe Manzum Tercümesi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy. 27 (2005), s. 145-154.
İdris Kadıoğlu, “Diyarbakırlı Said Paşa Divanı’ndaki Sırf Türkçe Şiirler ve Şairin Hikmetli Beyitlerinden Örnekler”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 1, Diyarbakır 2009, s. 1-13.
a.mlf., “Said Paşa ve ‘Tenezzüh’ Şiiri”, Turkish Studies, X/8 (2015), s. 53-68.
Vesile Albayrak Sak, “Said Paşa’nın Kaside-i Bürde Tahmisi”, a.e., VIII/9 (2013), s. 523-559.
“Said Mehmed Paşa (Diyarbakırlı)”, TDEA, VII, 430.
“Said Paşa”, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Ankara 2007, VII, 454.
Görseller
