ŞÂMÎ, Şemseddin

Dımaşk’ın Sâlihiye semtinde dünyaya geldi. Hayatına dair fazla bilgi yoktur. Mısır’a giderek Kahire’deki Berkūkıyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Eserlerindeki bilgilerden, kendisinden “şeyhimiz” diye söz ettiği Süyûtî başta olmak üzere Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî, Şâhin b. Abdullah el-Halvetî, Şücâüddin Ömer b. Abdullah el-Halvetî, Muhammed eş-Şâmî gibi âlimlerle Mısır’ı ziyaret eden ulemâdan faydalandığı anlaşılmaktadır. Döneminin önemli âlimlerinden sayılan ve çok sayıda öğrenci yetiştiren Şemseddin eş-Şâmî 14 Şâban 942’de (7 Şubat 1536) Kahire’de vefat etti. Şâmî’nin ilim sahibi ve faziletli bir kişi olup zâhidâne bir hayatı benimsediği, teklif edilen görev ve ihsanları kabul etmediği, çevresinde bulunan herkese yardım etmeye çalıştığı belirtilmektedir. Hiç evlenmemiş ve tamamen ilimle meşgul olmuştur. Şâfiî mezhebine mensup olan Şâmî’nin Ebû Hanîfe’nin menâkıbına dair kitap yazmış olması dolayısıyla Hanefî olduğu ileri sürülmüşse de (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 236) bu doğru değildir.

Eserleri. 1. Sübülü’l-hüdâ ve’r-reşâd fî sîreti ḫayri’l-ʿibâd (es-Sîretü’ş-Şâmiyye). Hz. Peygamber’in siyer ve megāzîsiyle ilgili en hacimli ve en kapsamlı eserlerden biri olup hadis, siyer, fıkıh, lugat, ensâb ve tabakat kitaplarından oluşan 300’den fazla kaynaktan yararlanılarak kaleme alınmıştır. Resûl-i Ekrem’in gazve ve seriyyelerinden ahlâkına, hilye, şemâil ve hasâisinden mûcizelerine, ailesi ve akrabalarından devlet başkanlığına, ibadet ve davranışlarından sahip olduğu çeşitli eşyaya kadar bütün hayatının anlatıldığı eser 100’den fazla ana başlık ve 1000 civarında alt başlıktan oluşmaktadır. Mevzû hadisleri eserine almadığını kaydeden, olayları anlatırken Kur’an âyetlerini ve esbâb-ı nüzûlü dikkate alan Şâmî her bölümün sonunda âyet, hadis ve şiirlerde yer alan garîb kelimeleri açıklar. Bazan tartışmalı ve birbiriyle çelişkili görünen rivayetleri uzlaştırmaya çalışır. Resûl-i Ekrem’in doğum tarihiyle ilgili ayrıntılı bilgi verir ve daha sonra düzenlenmeye başlanan mevlid törenlerinin geçmişte ve kendi zamanındaki durumuna temas eder. Buna göre Resûlullah’ın dünyaya gelmesinden dolayı sevinmek, onun doğum gününde fakirlere yardımda bulunmak, ona dair şiirler okumak, kısacası mevlid kutlamaları güzel bir gelenektir (Şâmî, I, 439-454). Mustafa Abdülvâhid ve arkadaşları tarafından neşredilen eser (I-XII, Kahire 1407-1417/1986-1997) Türkçe’ye çevrilmiştir (Peygamber Sallallahu Aleyhi Vesellem Külliyatı, trc. Halil İbrahim Kaçar v.dğr., I-XIII, İstanbul 2003-2004). Nûreddin el-Halebî, İnsânü’l-ʿuyûn fî sîreti’l-emîni’l-meʾmûn adlı eserini Şâmî’nin kitabıyla İbn Seyyidünnâs’ın ʿUyûnü’l-es̱er’ini ihtisar ederek meydana getirmiştir.

2. Ezvâcü’n-nebî. Hz. Peygamber’in evlilik hayatı, hanımları ve çocuklarına dair olan eserin tamamına yakın kısmı Sübülü’l-hüdâ’nın “Hz. Peygamber’in Hanımları” (XII, 13-162) bölümünden oluşmaktadır. Sadece altıncı ve yedinci bölümlere bazı küçük ilâveler yapılmış, diğer bazı bölümlere de Resûl-i Ekrem’in hanımlarının faziletiyle ilgili rivayetler eklenmiştir (Ezvâcü’n-nebî, s. 188-192, 205, 211, 226-227) (nşr. Muhammed Nizâmeddin el-Füteyyih, Medine 1413/1992).

3. ʿUḳūdü’l-cümân fî menâḳıbi Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân. Hanefî mezhebinin oluşum ve gelişimiyle birlikte Ebû Hanîfe’nin hayatını anlatan, görüşlerinin eleştirisini içeren ve yapılan eleştirilere cevap veren eserlerden biridir (nşr. Muhammed Molla el-Efgānî, Mekke 1398-1399). İbn Hacer el-Heytemî, el-Ḫayrâtü’l-ḥisân fî menâḳıbi’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân adlı eserini bu kitaptan faydalanarak kaleme almıştır.

4. el-Âyâtü’l-ʿaẓîmetü’l-bâhire fî miʿrâci seyyidi ehli’d-dünyâ ve’l-âḫire (Yûsuf el-Iş, s. 36).

5. el-Fażlü’l-mübîn fi’ṣ-ṣabri ʿinde faḳdi’l-benâti ve’l-benîn (Nuruosmaniye Ktp., nr. 4918/2; Âtıf Efendi Ktp., nr. 594).

6. el-İtḥâf bi-temyîzi mâ tebiʿa fîhi’l-Beyżâvî ṣâḥibe’l-Keşşâf (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 1182, vr. 7^b-10^b; Köprülü Ktp., nr. 7, vr. 1^a-6^a).

Şemseddin eş-Şâmî’nin diğer eserleri de şunlardır: Maṭlaʿu’n-nûr fî fażli’ṭ-Ṭûr ve ḳamʿu’l-muʿted(muʿannid)i’l-kefûr, İtḥâfü’l-erîb bi-ḫulâṣati’l-eʿârîb, İtḥâfü’r-râġıbi’l-vâʿî fî tercemeti Ebî ʿAmr el-Evzâʿî, Tafṣîlü’l-istifâde fî beyâni kelimeteyi’ş-şehâde, el-Câmiʿu’l-vecîzü’l-ḫâdim li-luġāti’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîz, el-Cevâhirü’n-nefâʾis fî taḥbîri Kitâbi’l-ʿArâʾis, Refʿu’l-ḳadri ve mecmûʿu’l-fütüvve fî şerḥi’ṣ-ṣadri ve Ḫâtemi’n-nübüvve, Şerḥu’l-Âcurrûmiyye fi’n-naḥv, ʿAynü’l-iṣâbe fî maʿrifeti’ṣ-ṣaḥâbe, el-Fetḥu’r-raḥmânî fî şerḥi ebyâti’l-Cürcânî, el-Fevâʾidü’l-mecmûʿa fi’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa, Keşfü’l-lebs fî reddi’ş-şems, Mürşidü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, en-Nüket ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik, en-Nüketü’l-mühimmât fi’l-kelâm ʿale’l-ebnâʾi ve’l-benîn ve’l-benât, Vücûbü fetḥi hemze inne ve kesrihâ ve cevâzü’l-emreyn (eserleri için ayrıca bk. İbnü’l-İmâd, VIII, 251; Ezvâcü’n-nebî, neşredenin girişi, s. 11-13; Brockelmann, GAL, II, 392; Suppl., II, 415-416).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 330-331 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.