ŞÂPÛR

Kelimenin aslı şah-pûr (hükümdarın oğlu) olup Arapça’ya şâbûr/sâbûr şeklinde geçmiştir. Sâsânî hükümdarlarından üçünün adıdır. Kaynaklarda bazan I. Şâpûr ile II. Şâpûr’un birbirine karıştırıldığı görülmektedir. Sâsânîler’in kurucusu Erdeşîr’in oğlu I. Şâpûr (240-272) babasının sağlığında ortak hükümdar ilân edildi ve babasının ölümü üzerine müstakil hükümdar olarak tahta çıktı. Romalılar’la sürekli mücadele halinde olan I. Şâpûr 256 yılında Roma topraklarına saldırdı ve Barbalissus’ta (Bâlis) yapılan savaşta çok sayıda Roma askerini kılıçtan geçirdi. Suriye bölgesini tahrip eden Şâpûr esirlerle birlikte Suriye’deki sanatçılar ve bilginlerden oluşan kalabalık bir grubu Hûzistan bölgesinde kurduğu Cündişâpûr şehrine yerleştirdi. 260 yılına doğru Edessa’yı (Urfa) kuşattı ve şehir yakınlarında yapılan savaşta Roma İmparatoru Valerianus’u ağır bir yenilgiye uğratıp esir aldı. Kapadokya bölgesini ele geçirdiyse de Romalılar’ın müttefiki olan Tedmür Kralı Odenatus (Üzeyne), Sâsânîler’i mağlûp etti. I. Şâpûr, Arap kaynaklarında “Sâbûrü’l-cünûd” (ordular sahibi Şâpûr) diye geçer (Taberî, II, 45). Ktesiphon’un (Medâin) güneyinde Espânbur, Fars bölgesinde yönetim merkezi olarak inşa ettirdiği Bîşâpûr (Ar. Sâbûr) ve Hûzistan bölgesinde Cündişâpûr (Ar. Cündîsâbûr) onun kurduğu şehirler arasındadır. Bîşâpûr, 23 (644) veya 24 (645) yılında Osman b. Ebü’l-Âs tarafından fethedilmiş, ancak halkın bir süre sonra anlaşmayı bozup isyan etmesi üzerine öncü kuvvetin başında Osman b. Ebü’l-Âs olduğu halde Ebû Mûsâ el-Eş‘arî tarafından 26 (646-47) yılında tekrar ele geçirilmiştir. I. Şâpûr’un Espânbur’da yaptırdığı, I. Hüsrev tarafından genişletilen büyük sarayın Doğu’da Eyvân-ı Kisrâ veya Tâk-ı Kisrâ, Batı’da Ktesiphon Kemeri (Arc de Ctesiphon) adıyla bilinen 35 m. yüksekliğindeki bir tonozla örtülü tören salonu meşhurdur. I. Şâpûr Maniheizm’in kurucusu Mani’ye müsamaha göstermiş, Mani de Şapuragan adlı kitabını ona ithaf etmiştir. I. Şâpûr babası Erdeşîr’le birlikte birçok edebî eserde yer almıştır. Firdevsî’nin Şâhnâme’si, Ahmedî’nin İskendernâme’si ve Lâmiî Çelebi’nin Vâmık u Azrâ’sı bunlardandır (Ercan, s. 12). Kuzey Irak’taki Hatra (el-Hadr) şehrinin Sâsânîler’in eline geçişine dair Arap kaynaklarında yer alan rivayetler I. Şâpûr’la (bazı kaynaklarda Erdeşîr ya da II. Şâpûr) ilgilidir (Taberî, II, 47-50; EI² [İng.], III, 50-51). XVII. yüzyıl divan şairlerinden Ferdî (Arayıcızâde Hüseyin Efendi) Şâpûrnâme (Hikâye-i Erdeşîr ü Şâpûr) adıyla bilinen 1183 beyitlik bir mesnevi kaleme almıştır. Özlem Ercan bu eserin transkripsiyonlu yayımını gerçekleştirmiş ve eseri nesre çevirmiştir (bk. bibl.).

II. Şâpûr (309-379) babası II. Hürmüz’ün ölümünden (309) sonra dünyaya geldi ve henüz bebekken taç giydirildi. Gençlik çağına geldiğinde Roma İmparatorluğu ile yapılmış olan barışa rağmen kaybedilen toprakları geri almak amacıyla mücadeleye başladı. Özellikle Mezopotamya bölgesi iki imparatorluk arasında kanlı savaşlara sahne oldu. II. Şâpûr, 337 yılında Bizans’a yönelik bir sefer düzenlediyse de doğudan gelen Hionitler’in saldırısı yüzünden o tarafa yönelmek zorunda kaldı. Daha sonra Bizans ordularını mağlûp ederek Diyarbekir’i aldı (359). Bölgedeki birçok şehri ele geçirdi, buralarda yaşayan halkı Hûzistan’a ve imparatorluğun çeşitli şehirlerine gönderdi. Bizans İmparatoru Iulianos büyük bir orduyla Sâsânî topraklarına girip başşehir Medâin’e yürüdü, ancak çarpışmalarda aldığı yaralar neticesinde öldü (363). Yeni imparator Iovianos, II. Şâpûr’la barış antlaşması imzaladı ve sonuçta II. Şâpûr kaybedilen toprakları Bizans’tan geri almayı başardı. Bizans’a ve Arap kabilelerine karşı Lahmîler’i yanına çeken II. Şâpûr, Araplar’dan Benî Abdülkays, Gassânîler ve Benî İyâd ile savaştı. Esir aldığı Araplar’ı omuzlarını mafsallarından ayırmak veya delmek suretiyle öldürdüğü için “Zü’l-ektâf” (omuzcu) lakabıyla anıldı. II. Şâpûr Büzürgşâpûr (Ukberâ), İran-Hurreşâpûr (Sûs) ve Nîşâbur (Nîsâbur) şehirlerini kurdu. Kafkasya’dan gelen saldırılara karşı meşhur Derbend surlarını inşa ve tahkim ettirdi. II. Şâpûr topraklarında yaşayan hıristiyanların vergilerini arttırınca hıristiyanlar buna tepki gösterdi, ancak bu tepki onlara yönelik zulüm ve baskıları arttırdı. Bu arada yahudi ve Maniheistler de çeşitli baskılara mâruz kaldı.

II. Şâpûr’un ölümüyle yerine kardeşi II. Erdeşîr geçti. Ancak dört yıl sonra tahttan indirildi ve III. Şâpûr (383-388) hükümdar ilân edildi. II. Şâpûr’un oğlu olan III. Şâpûr’un âdil bir hükümdar olduğu kaydedilir. III. Şâpûr 388 yılında öldü. Arap kaynaklarında Sâbûr, Fars bölgesinde Tevvec nehrinin kollarından birinin adı olarak da zikredilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 346 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.