ŞERÎF, Miyân Muhammed

Okul kayıtlarına göre, 28 Şubat 1893’te Lahor’da doğdu. O dönemde Hindistan’ın siyasal ve kültürel hayatında etkili olmuş bir aileye mensuptur. İlk öğrenimini köyünde yaptı. 1910’da Lahor’daki Islamia and Model High Schools’tan mezun oldu. Bu yıllarda ortaya çıkan veba salgınında annesini ve iki kardeşini kaybedince kısa süreli bir ruhî çöküntü yaşadı. Meşhur Şâlîmâr Bahçesi’ne yakın bir çevrede huzurlu bir ev ortamında yetişmesi sayesinde buhranı çabuk atlattı. Yaşadığı çevre şahsiyetinde ve ileride estetik üzerine eserler yazmasında etkili oldu. Üniversite öğrenimi için önce Aligarh’a giderek Allahâbâd Üniversitesi bünyesinde Seyyid Ahmed Han tarafından kurulan ve modernist İslâm telakkisiyle bilinen Mohammedan Anglo-Oriental College’a (M. A.-O. College, daha sonra Aligarh Muslim University) kaydoldu. Burada Farsça, Arapça ve felsefe öğrenimi gördü. 1914’te mezun olunca İngiltere’ye giderek Cambridge University’ye girdi. Burada W. R. Sorley’den etik ve etik tarihi, G. E. Moore’dan psikoloji, D. E. Johnson’dan mantık dersleri aldı. Başarılı bir öğrenci olmasına rağmen tahsilini bırakarak 1916’da Hindistan’a dönmek zorunda kaldı.

Hindistan’daki dinî ve içtimaî problemlerin çözümünde aktif rol üstlenen Şerîf, daha üniversitede iken Aligarh Muslim University’nin kurulması için Ağa Han tarafından başlatılan yardım kampanyasına katılarak Muzaffergarh ve Mültan bölgelerinden 100.000 rupiden fazla para topladı. Öte yandan Hinduizm’in etkisiyle dul kadınlarla evlenmemeyi âdet haline getiren Hindistanlı müslümanlara bir tepki olarak 1917’de iki çocuklu dul bir kadınla evlendi ve eşinin peçesini açtırdı. Aynı yıl M. A.-O. College’ın Felsefe Bölümü’nde ders vermeye başladı. Burada bölüm başkanlığı, üniversite genel sekreterliği ve rektör yardımcılığı görevlerinde bulundu; altı yıl Hindistan Üniversiteler Arası Kurul üyeliği yaptı. Muslim University Games Committee (1920-1926), University Sports Club (1920-1944) ve United Provinces Olympic Association (1920-1928) gibi kuruluşların başkanlık veya sekreterliğini üstlendi. Özellikle bir idareci olarak Aligarh Muslim University’yi geliştirmeye çalıştı ve Cambridge University’de gördüğü bazı yenilikleri burada uyguladı. İlmî çalışmalarına engel olduğu gerekçesiyle 1938’de idarî vazifelerini bırakıp bir süre tamamen akademik çalışmalara yöneldi.

Muhammed Şerîf, 1944’ten itibaren Aligarh Muslim University’de üstlendiği araştırma direktörlüğü yanında Delhi, Pencap ve Allahâbâd üniversitelerinde hocalık yaptı. Indian Philosophical Congress’te önce Metafizik bölüm başkanlığına (1936), ardından İslâm Felsefesi bölüm başkanlığına (1942) seçildi. 1945’te kongrenin ilk müslüman genel başkanı oldu. The Academy of Research (Arts and Science) of the All-India Muslim Educational Conference adlı kuruluşun başkanlığını yürüttü (1945-1948). Bu yıllarda siyasî faaliyetlerde de bulundu ve Pakistan’ın kurulmasını destekledi; Hindistan Müslümanları Birliği adına geniş çaplı propaganda faaliyetlerine katıldı. 1947’de Hindistan’ın bölünmesinden kısa bir süre sonra Pakistan’a göç ederek memleketi Lahor’a yerleşti. Burada The Pakistan Civil Service Academy (1949-1951), Pencap University (1951-1956), Lahor Islamia College’da (1952-1956) hocalık ve yöneticilik yaptı. 1954’te Pakistan’ın bilim ve kültür hayatıyla millî düşüncelerinin gelişmesine katkı sağlamak amacıyla Pakistan Philosophical Congress’i oluşturdu ve 1955’te bu kuruluşun genel başkanlığına seçildi. 1959’dan itibaren Lahor’da Institute of Islamic Culture’ın müdürlüğünü üstlendi. Ayrıca Hindistan Uluslararası Felsefe Akademisi’nde kurucu-mütevelli, Amerikan Felsefe Derneği Pasifik Bölümü’nde üye, Hindistan Felsefe, Psikoloji ve Fizik Araştırmaları Kurumu’nda onursal araştırma danışmanı, Paris Uluslararası Felsefe Dernekleri Federasyonu’nda yönetici olarak bulundu. Iqbal dergisinde editörlük (1952-1965), The Pakistan Philosophical Journal’da (1957-1965) ve Institute of Islamic Culture’ın aylık Thagafat dergisinde (1960-1965) başeditörlük, Tahzibul Akhlaq dergisinde editörler kurulu başkanlığı (1964-1965) yaptı. Bu görevi sırasında 11 Aralık 1965’te öldü.

Miyân Muhammed Şerîf, başarılı bir eğitimci ve akademisyen olmasının yanında önemli eserler de kaleme almıştır. Eserlerinde Batı düşüncesinin etkileri görülür. Aligarh’daki üniversite öğrenimi sırasında empirik idealizmi benimsemiş, Cambridge’de G. E. Moore ve Bertrand Russell’in etkisiyle realizme yönelmiş, Hindistan’a döndükten sonra diyalektik monadizm olarak adlandırdığı felsefî anlayışta karar kılmış, böylece G. W. Leibniz ve James Ward ile benzer bir yol izlemiştir. Modern Batı düşüncesiyle uyum halindeki felsefesinde güçlü bir Marksizm ve gizli bir Kant etkisi hissedilir (Armour, s. 65). İslâmî fikir hareketlerinin kelâmî-felsefî, tasavvufî, felsefî-bilimsel ve orta yol olarak adlandırılabileceğini söyleyen Şerîf başka bir açıdan İslâm düşüncesini dogmatizm (hem rasyonalist hem gelenekçi), tasavvuf ve rasyonalizm şeklinde üç kısma ayırır. Muhammed İkbal’den sonra Hindistanlı müslümanlardan yurt dışında felsefe okuyan ikinci kişi olan Şerîf üzerinde İkbal’in büyük etkisi vardır (Sharif, About Iqbal, s. 4). İlkokul yıllarında şiirleriyle tanıdığı İkbal ile İngiltere dönüşünde görüşmüş, dostlukları uzun yıllar devam etmiştir. Muhammed Şerîf, bazı araştırmacılar tarafından İkbal’le birlikte XX. yüzyılın en etkili iki müslüman filozofundan biri olarak kabul edilse de İkbal kadar tanınmış değildir (Armour, s. 61). Ölümünden birkaç ay önce öğrencilerinden C. A. Kādir’in başeditörlüğünde Miyân Muhammed Şerîf onuruna bir armağan kitap neşredilmiş; Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa ve Asya’dan çeşitli felsefecilerin ve psikologların kaleme aldığı makalelerin yer aldığı bu eserde çalışmalarının bir listesi de bulunmaktadır (bk. bibl.).

Eserleri. Muhammed Şerîf’in, bazıları konuşmaları ve makalelerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulan yedi İngilizce eseri, editörlüğünü yaptığı bir eseri ve otuz civarında makale ve tebliği bulunmaktadır.

1. A History of Muslim Philosophy: With Short Accounts of other Disciplines and the Modern Renaissance in Muslim Lands (I-II, Wiesbaden 1963-1966; Karachi 1983; Delhi 1989). Daha çok M. M. Şerîf imzasıyla tanınan yazarın en önemli çalışması kabul edilir. İngilizce geniş bir İslâm düşüncesi tarihinin bulunmaması sebebiyle 1957’de Pakistan hükümeti tarafından böyle bir eser hazırlamakla görevlendirilen Şerîf’in editörlüğünü yaptığı kitabın I. cildi 1963 yılı sonlarında, II. cildi 1966’da yayımlanmıştır. Pakistan hükümetinin malî yönden desteklediği, birçok yazarın ortak ürünü olan eserde Doğu ve Batı dünyasından araştırmacıların başlangıcından günümüze kadar İslâm’da felsefe, edebiyat, mûsiki, hat, mimarlık ve siyasal düşünceye dair makaleleri yer almaktadır. Eser, geleneği yeniden yorumlama arayışlarının ciddi bir örneğidir ve bugün de önemini korumaktadır. Yazıldığı sıralarda etkili olan eser, çok boyutlu bir çalışmanın meydana gelmesini sağlamakla birlikte iç bütünlük açısından bazı zaaflar taşımaktadır. Ele alınan fikir akımlarının, şahsiyetlerle ilgili ayırıcı özelliklerin ve orijinal yönlerin ortaya konmaya çalışılması, ayrıca yeterince ilgi görmemiş olan İbn Haldûn sonrası dönemi kapsaması bakımından hak ettiği ilgiyi görmüş ve Arapça, Farsça, Malayca, Endonezyaca, Hırvatça’nın yanında dört cilt halinde Türkçe’ye de çevrilmiştir (İslam Düşüncesi Tarihi, ed. Mustafa Armağan, İstanbul 1990-1991).

2. Three Lectures on the Nature of Tragedy (Lahore 1947). Trajedinin doğasıyla ilgilenen modern bir okuyucunun bakışıyla Aristo’nun bu meseleyi ele alışını konu edinmektedir.

3. Muslim Thought: Its Origin and Achievements (Lahore 1951). İslâm düşüncesi hakkında genel bir değerlendirmenin yapıldığı, İslâmî fundamentalizmin bir tür sapkınlık olarak nitelendiği eser Urduca’ya tercüme edilmiştir (Müselmenûn key Efkâr: İn ki İbtidâ or Câsilât, Lahor 1963).

4. About Iqbal and his Thought (Lahore 1964). Altı makaleden oluşan eserin birinci bölümünde müellifin İkbal’le tanışması ve bazı ortak hâtıraları yer almış, ikinci bölümde İkbal’in değişen Tanrı anlayışı üç farklı aşamada ele alınmıştır. Üçüncü bölüm, Hindistanlı Dr. Sachchidananda Sinha’nın İkbal’in şairliğini tahlil edip sert biçimde eleştirdiği eserine (Iqbal: The Poet and his Message, Allahabad 1947) Şerîf’in cevap olarak yazdığı mektubu içerir. Dördüncü bölümde İkbal ile Amerikalı çağdaşı William James’in kısa bir mukayesesi, beşinci bölümde İkbal’in güzellik anlayışı ve altıncı bölümde onun sanat teorisi yer alır.

5. Islamic and Educational Studies (Lahore 1964). Müellifin İslâm maarifinin amacı, erken İslâmî dönemde siyaset teorisi, maarif ve İslâmî değerler, maarif ve hürriyet gibi konulara dair yedi yazısını içerir.

6. Studies in Aesthetics (Lahore 1964). Antik ve modern sanat felsefesiyle Şerîf’in estetik teorisine dairdir. Müellifin üniversitede verdiği dersler ve sunduğu tebliğlerden hareketle kaleme aldığı bu eser Urduca’ya çevrilmiştir.

7. National Integration and Other Essays (Lahore 1965). Muhammed Şerîf’in Pakistan’ın kuruluşundan sonra vatandaşlık, kadın hakları, sosyal gelişme ve millî entegrasyon gibi konularla ilgili radyo konuşmalarıyla beş yazısından oluşur.

8. In Search of Truth: Philosophical Essays (Lahore 1966). Ölümünün ardından yayımlanan bu eser de Şerîf’in yazılarından bir derlemedir.

Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-felâsife’sinin İngilizce tercümesi Şerîf’in gözetiminde yapılmıştır (Al-Ghazali’s Tahafut Al-Falasifah: Incoherence of the Philosophers, trc. Sabih Ahmad Kamali, Lahore 1958).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 551-552 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.