SERKÎS, Yûsuf İlyân

Şam’da Katolik bir Ermeni ailesinin çocuğu olarak dünyaya geldi. Ailesi 1860 yılında Şam’da ortaya çıkan isyanlar dolayısıyla Beyrut’a yerleşmişti. İlk eğitimini burada alan Serkîs, okulu bitirmesinin ardından bazı küçük tüccarların yanında bir süre muhasebecilik yaptı. Yirmi yaşına gelmeden Fransızca’dan yaptığı tercümeler Beyrut’taki el-Beşîr dergisinde yayımlandı. Daha sonra Osmanlı Bankası Beyrut Şubesi’nde memur olarak göreve başladı. Otuz beş yıl süreyle kaldığı bu görevi sırasında Limasol (Kıbrıs), Ankara ve İstanbul’da bulundu. Onun gerek mesleği gerekse on iki çocuk babası oluşu kendisini nümismatik, pul koleksiyonculuğu, Arap kültür tarihi ve eski Doğu kiliseleri araştırmaları gibi konularda faaliyetlerde bulunmaktan alıkoymadı. İstanbul’da bulunduğu sırada (1894-1905) bazı eski eserleri konu alan Fransızca makalesinden dolayı Rus Arkeoloji Enstitüsü’nün şeref üyeliğini kazandı. Yazdığı makaleler daha çok el-Muḳteṭaf, el-Meşriḳ ve Luġatü’l-ʿArab gibi dergilerde yayımlandı.

1912’de ailesiyle birlikte oğullarına iş bulma ümidiyle Kahire’ye yerleşti. 1922-1923’te tekrar Beyrut’a taşınmak için bir teşebbüste bulunduysa da bu gerçekleşmedi. 1914 yılından itibaren kitapçılık işiyle meşgul olmaya ve çıkardığı katalogları müşterilere göndermeye başladı. Onun işi daha çok Avrupa kütüphaneleri ve kitap koleksiyoncularıyla haberleşmeye dayanıyordu. Bu esnada, Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-ʿArabiyye’sinin mukaddimesinde belirttiğine göre Arapça yazmalar biyobibliyografyası için malzeme toplamaya koyuldu. Kitap ticareti işini sürdürürken Muʿcem’i yazmaya devam etti. Onun dükkânının bulunduğu cadde kültür ve neşir faaliyetleri alanında büyük şöhret kazandı. Sonraları Vatikan’ın kitap taleplerini karşılayan vekili durumuna geldi. 1930 yılında sağlığı bozulan Serkîs 10 Haziran 1932 tarihinde Kahire’de öldü.

Eserleri. 1. Muʿcemü’l-maṭbûʿâti’l-ʿArabiyye ve’l-muʿarrebe. Serkîs şöhretini sağlayan bu eserinin yazımına 1914 yılında Kahire’de başlamıştır. Müellif Avrupa dillerinde yazılmış referans kitaplarını, genel ve özel kütüphane kataloglarını bildiği için Arap dilinde yazılmış veya Arapça’ya çevrilmiş eserlerle ilgili geniş bir katalog hazırlamayı arzu ediyordu. Çalışması, Arap ülkelerinde matbaanın kurulmasından itibaren 1920 yılına kadar basılmış eserleri ihtiva etmektedir. Müellif ismine göre düzenlenen kitapta alfabetik sıralamada müellifin kendi ismiyle babasının ismi değil meşhur olan isim, künye, lakap veya nisbesi dikkate alınmıştır. Kitapta önce müellifler hakkında kısa bilgi verilmiş, ardından eserleri alfabetik olarak sıralanmış, her biri hakkında bibliyografik bilgi sunulmuştur. Kitabın sonunda temel İslâmî ilimler, felsefe, edebiyat ve diğer bilimler alanına giren 131 mecmua tanıtılmış, ardından müellifi bilinmeyen eserlere dair bilgi verilmiş, en sona Muʿcem’de tanıtılan eserlerin indeksi eklenmiştir. Bu muhteva ile ilk defa Kahire’deki Serkîs Matbaası’nda iki cilt halinde neşredilen eserin (1346/1928) daha sonra yine Kahire’de (1931) ve baskı yılı belirtilmeden Mektebetü’s-sekāfeti’d-dîniyye tarafından, ayrıca Kum’da (1410) baskıları yapılmıştır.

2. Câmiʿu’t-teṣânîfi’l-ḥadîs̱e. İki cüz halindeki eserin ilk cüzü 1920-1926 yıllarında, ikinci cüzü 1927’de Arapça yazılan veya Arapça’ya çevrilen eserlerin listelerini içermekte olup Muʿcem’in tamamlayıcısı niteliğindedir (Kahire 1927-1928; Beyrut 1993; Tahran 1413).

3. Muḫtaṣarü’t-târîḫi’l-muḳaddes. Suriye’de okullar için Fransızca-Arapça olarak yazılmıştır (Beyrut 1889).

4. Miʾetü ḥikâye ve ḥikâye. Fransızca-Arapça 101 hikâyeden ibarettir (Beyrut 1889).

5. Enfesü’l-âs̱âr fî eşheri’l-emṣâr. 1903 yılında İstanbul’dan Roma’ya seyahatinden sonra kardeşi Mihail’e gönderdiği mektuplarından oluşmaktadır (Hades [Lübnan] 1904).

6. “el-Cemʿiyyetü’l-meşriḳıyye” (Mecelletü’ş-Şarḳ, 1909).

7. ʿÂṣın ve şecʿân. Kuzey Avrupa ile ilgili coğrafî bilgiler ve çocuklar için edebî öğütler içeren Fransızca’dan özetlenmiş bir romandır (Beyrut 1874).

8. er-Riḥletü’l-cevviyye fi’l-merkebeti’l-hevâʾiyye. Jules Verne’den tercümedir (Beyrut 1875, 1884).

9. Ebü’l-Fazl İbnü’ş-Şıhne’nin ed-Dürrü’l-münteḫab fî târîḫi memleketi Ḥaleb adlı eserinin ilmî neşri (Beyrut 1909). Jean Sauvaget tarafından Les Perles choisies d’Ibn ach-Chihna adıyla Fransızca’ya yapılan tercümede (Beyrut 1933) bu metin esas alınmıştır.

Serkis ayrıca Muhammed b. Ahmed el-Bâûnî’nin Tuḥfetü’ẓ-ẓurefâʾ fî tevârîḫi’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾ adlı 300 beyti aşan manzumesinin neşrini el-Muḳteṭaf dergisinde gerçekleştirmiştir (1908). Bunların dışında yukarıda isimleri verilen dergilerde yayımlanmış makaleleri bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 567 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.