ŞİMŞÂTÎ

Fırat’ın doğusunda Harput yakınında eski bir şehir olan Şimşât’ta doğdu. Muhaddis İbnü’l-Bâgandî’den (ö. 312/925) hadis rivayet ettiğine göre III. (IX.) yüzyılın sonlarında dünyaya gelmiş olmalıdır. Muhtemelen kendi memleketinde tahsilini tamamlamıştır. Ancak İmâmiyye’ye mensup tarihçi Ahmed b. Ali en-Necâşî, er-Ricâl adlı eserinde “üstadımız” dediği Şimşâtî’nin Cezîre’de (Cizre [?]) zamanın fazilet sahibi edibi ve üstadı olduğunu, Ebü’l-Hayr Selâme b. Zekâ’ (Dekâ’) el-Mevsılî’nin de onu fazilet ve diyanet sahibi, hakikat ehli bir âlim diye nitelediğini kaydetmektedir. Daha sonra Musul’a giden Şimşâtî Hamdânî hânedanından yakın ilgi gördü ve onların hizmetinde bulundu. Bu hânedandan Nâsırüddevle’nin oğlu Uddetüddevle Gazanfer ile amcası Seyfüddevle’ye hocalık yaptı ve onların nedimleri arasına girdi. Bilhassa Seyfüddevle ile dostlukları uzun müddet devam etti. Ardından Bağdat’a geçen ve uzunca bir süre burada yaşayan Şimşâtî’nin 394 (1004) yılında Bağdat’tan Vâsıt’a geldiği şeklindeki rivayetten (el-Envâr, neşredenin girişi, s. 4) anlaşıldığına göre hayatının son zamanlarını burada geçirdi ve bu tarihten sonra vefat etti. Şimşâtî’nin Ebü’l-Feth Hasan adında bir oğlunun olduğu kaydedilir (Seâlibî, I, 109).

Üstün bir zekâya ve güçlü bir hâfızaya sahip olan Şimşâtî aralarında İbn Düreyd, Ahfeş el-Asgar, Niftaveyh, Ebû Bekir es-Sûlî, Şerîf el-Murtazâ gibi önemli edip ve dilcilerin yer aldığı birçok kişiden rivayette bulunmuş, muhdes şairlerin şiirlerini naklederken büyük ölçüde Sûlî’ye dayanmıştır. İbnü’n-Nedîm Şimşâtî’yi tanıdığını, fakat onun ileri yaşlarda ahlâkının bozulduğuna dair kendisine bilgiler ulaştığını ve 377 (987) yılında hayatta bulunduğunu belirtir. Yâkūt da Şimşâtî’nin gulât-ı Şîa’dan bir Râfizî olduğunu ve eserlerinde Râfizîler’e dair ilginç bilgiler yer aldığını söyler. Nitekim onun bazı eserlerine verdiği adlar bunu doğrular niteliktedir. Şimşâtî, hizmetinde bulunduğu emîr ve hükümdarların takdirini kazanmak amacıyla veya siyasî görüş ayrılıkları gibi sebeplerle çağdaşı âlim ve şairlerle her konuda rekabet içinde olmuş ve bazı eserlerini bunları eleştirmek maksadıyla kaleme almıştır. Bunlar arasında özellikle Seyfüddevle’nin nedimlerinden, Hâlidiyyân diye anılan Ebû Bekir el-Hâlidî ile kardeşi Ebû Osman el-Hâlidî yer almaktadır.

İyi bir şiir eleştirmeni ve aynı zamanda şair olan Şimşâtî, Ebû Nüvâs’ı muarızlarına karşı savunmak amacıyla eser yazmış ve Kitâbü’l-Envâr’ında av tasvirlerine dair özgün şiirlere yer vermiş; çağdaşı Nâmî ile Ebû Nadle Mühelhil b. Yemût’un şiirlerini mukayese eden, Ebü’l-Abbas el-A‘mâ Sâib b. Ferrûh’un hatalarını, Saîd b. Sadaka el-Hâşimî’nin intihallerini ortaya koyan eserler kaleme almış, Dîkülcinn’in şiirlerini toplamış ve el-Envâr’ında başka kaynaklarda yer almayan bazı şiirlerini zikretmiştir. Aralarında Seyfüddevle’nin de bulunduğu bazı devlet adamlarına methiyeler yazmış, buna karşılık Seyfüddevle, Şimşâtî’yi öven şiirler söylemiştir (Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, III, 362-363). Şimşâtî ayrıca Seyfüddevle hakkında söylenmiş yaklaşık 1000 beyti bulan methiyeleri bir araya getirmiştir. Şimşâtî’nin Kitâbü’l-Envâr’ında zikrettikleri dışında şiirlerinden günümüze ancak parçalar halinde bazı beyit ve kıtalar gelmiştir (meselâ bk. Seâlibî, II, 149; Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, XIV, 243). Şairliği yanında velûd bir müellif olan Şimşâtî edebiyat, lugat, nahiv, fıkıh, nesep, tarih ve coğrafyaya dair eserler kaleme almıştır. Kaynaklarda zikredilen eserlerinin sayısı kırkı bulmaktadır, fakat bunların büyük bir kısmı günümüze ulaşmamıştır.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Envâr ve meḥâsinü’l-eşʿâr. Başka kaynaklarda bulunmayan bazı şairlerin şiirleriyle ahbâra dair orijinal bilgiler içermesi bakımından önemli bir antoloji olup silâhlar, eyyâmü’l-Arab, at ve sıfatları, deve ve sıfatları, eski konak yerleri ve serap, evler ve saraylar, sınıflar olmak üzere yedi bölümden oluşur. Eser Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki yegâne nüshasına (III. Ahmed, nr. 2392) dayanılarak yayımlanmıştır (nşr. Sâlih Mehdî el-Azzâvî, Bağdat 1976; nşr. Seyyid Muhammed Yûsuf, I-II, Küveyt 1397/1977; nşr. Muhammed Ebü’l-Mecd Ali el-Besyûnî, eş-Şimşâṭî ve taḥḳīḳu Kitâbihi’l-Envâr ve meḥâsini’l-eşʿâr, doktora tezi, 1978, Kahire Ezher Üniversitesi).

2. Kitâbü’t-Tenezzüh (nüzeh) ve’l-ibtihâc. Ebû Ali el-Kālî’nin el-Emâlî’si tarzında muhâdarât, ahbâr, şiir ve edebe dair olan eserden Süyûtî el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir’inde (VIII, 5-12), Yâkūt el-Hamevî Muʿcemü’l-üdebâʾ adlı eserinde (XIV, 242-244) nakiller yapmıştır.

3. Kitâbü’l-Edyire ve’l-aʿmâr fi’l-büldân ve’l-aḳṭâr. Otuzdan fazla kilise ve manastırın anlatıldığı eserden İbnü’l-Adîm nakiller yapmıştır (Buġyetü’ṭ-ṭaleb, VII, 3199).

4. Şerḥu’l-Ḥamâseti’l-ûlâ. Ebû Temmâm’ın el-Ḥamâsetü’l-kübrâ’sının şerhidir.

5. Kitâbü Fażli (Tafḍîli) Ebî Nüvâs (ʿalâ Ebî Temmâm).

6. Aḫbâru Ebî Temmâm ve’l-muḫtâr min şiʿrih.

7. Resâʾil ilâ Seyfiddevle.

8. ʿAmelü Kitâbi’l-ʿAyn li’l-Ḫalîl b. Aḥmed. İlk Arapça sözlük olan Kitâbü’l-ʿAyn’da mevcut kullanılmayan kelimelerle bazı şevâhid ve tekrarların atılıp gerekli ilâvelerin yapılmasıyla oluşturulmuş bir ihtisardır.

9. Muḫtaṣaru Târîḫi’ṭ-Ṭaberî. 3000 varak hacminde olduğu belirtilen eser isnat ve tekrarların çıkarılması ve 303 (915) yılından Şimşâtî’nin zamanına kadarki kısımların eklenmesiyle meydana getirilmiştir.

10. Tetimmetü Kitâbi’l-Mevṣıl li-Ebî Zekeriyyâ (Yezîd b. Muḥammed) el-Ezdî. Esere 322 (934) yılından Şimşâtî’nin zamanına kadarki olayların eklenmesiyle oluşturulan kitap İbnü’l-Ezrak el-Fârikī’nin Târîḫu Meyyâfâriḳīn ve Âmid’inin kaynaklarındandır.

11. Kitâbü Muḫtaṣarı fıḳhi Ehli’l-beyt.

12. Kitâbü’l-Burhân fi’n-naṣṣı’l-celî ʿalâ Emîri’l-müʾminîn ʿAlî. Meclisî’nin Biḥârü’l-envâr’ında bundan nakiller yapıldığı kaydedilmektedir.

Kaynaklarda Şimşâtî’ye nisbet edilen diğer bazı eserler de şunlardır: el-Envâr ve’s̱-s̱îmâr, ʿAmelü şiʿri Dîki’l-Cin ve ṣunʿuh, Risâle fi’ş-şiʿr, el-Ḳalem, Ebyâtü’l-meʿânî, Risâle fî Maḳṣûreti Saʿîd b. Ṣadaḳa el-Hâşimî, el-Müs̱elles̱ (eṣ-ṣaḥîḥ) fi’l-luġa, el-Maḳṣûr ve’l-memdûd, el-Müẕekker ve’l-müʾennes̱, Ġarîbü’l-Ḳurʾân, el-Mücrâ (el-Munṣarif) fi’n-naḥv, er-Red ʿalâ men ḫaṭṭaʾe Ebî Saʿîd es-Sîrâfî, Risâle fî ẕimmiyyin ḳābele’l-cemîle bi’l-ḳabîḥ, el-Beyân ʿammâ mevvehe bihi’l-Ḫâlidiyyân, el-Vâżıḥ, el-Müves̱s̱aḳ, eş-Şihâb, Risâle fî ibṭâli aḥkâmi’n-nücûm, en-Naḥv, el-Muġābene. Şimşâtî’nin öğrencisi Ahmed b. Ali en-Necâşî, Ebû Nasr b. Reyyân’ın hattıyla yazılmış bir listede Şimşâtî’nin daha başka eserlerinin de bulunduğunu, ancak kendisinin Ebü’l-Hayr Selâme b. Zekâ’ el-Mevsılî’nin kaydettiği kırk kadar eseri daha emin bulduğunu belirtir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 164-165 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.