SÎRÂFÎ, Yûsuf b. Hasan

330 (942) yılında Bağdat’ta doğdu. Fars asıllı köklü bir aileye mensuptur. Arap dili ve edebiyatı âlimi ve Hanefî kadısı Ebû Saîd es-Sîrâfî’nin oğlu olarak daha çok İbnü’s-Sîrâfî künyesiyle tanınır. Bir yandan geçimini sağlamak amacıyla yağ ticareti yaparken diğer yandan babasının verdiği Arap dili, lugatı ve grameriyle şiir ve aruza ilişkin derslere katılarak kendini yetiştirdi. Babasının, öğrencilerine Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’ı (İbnü’s-Sikkît) okuttuğu ve kendisinin de katıldığı bir derste Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin yakın dostu olan Bağdat Dârülilim kütüphanesi görevlisi Abdüsselâm el-Basrî’nin, Humeyd b. Sevr’e ait bir beyitte yaptığı i‘rab hatasını düzeltmesi üzerine babasının duyduğu mahcubiyetten dolayı çok üzülen Sîrâfî ticareti bırakarak kendini tamamen ilme verdi, özellikle Arap sözlük bilimi ve gramerinde derinleşti, daha çok şevâhid şerhi üzerinde çalıştı. Bu olayın tesiriyle ilk bilimsel çalışma olarak Iṣlâḥu’l-manṭıḳ’ta geçen şevâhidin şerhine dair bir eser kaleme aldı (İbn Hallikân, VI, 70).

İlim alanında babasının düzeyine ulaşmamış olsa da onun çizgisini sürdüren Sîrâfî, babasının Arap gramerini ilk defa yalın ve basit bir şekilde anlattığı el-İḳnâʿ adlı kitabı iki ayrı kalemden çıktığı farkedilmeyecek derecede başarıyla tamamladı. Onun halefi olarak verdiği derslerde Arap lugat, gramer ve edebiyatına dair birçok eseri okuttu. Özellikle Mufaddal b. Seleme’nin, Halîl b. Ahmed’e ait Kitâbü’l-ʿAyn’ı tehzip ve ikmal ederek oluşturduğu hacimli lugatı Kitâbü’l-Bâriʿ ile ilgili verdiği dersler münasebetiyle onun hakkında açıklama ve ikmaller yaptı. Yalnız babasından istifade ettiği için çağdaşı âlimlerle irtibatı olmadı. Ancak babasının öğrencisi ve el-Îżâḥ’ın (Ebû Ali el-Fârisî) şârihi, nahiv âlimi İbn Bakıyye Ahmed b. (Ebû) Bekir el-Abdî ile Arap dili ve gramerine ilişkin bazı meselelerde ilmî tartışmalar yaptığı kaydedilir (Yâkūt, II, 237). Babası gibi zühd ve takvâ sahibi bir âlim olarak yaşayan İbnü’s-Sîrâfî, 385 Rebîülevvelinin (Nisan 995) son çarşamba gecesi Bağdat’ta vefat etti. Cenaze namazını Hanefî müftüsü Ebû Bekir Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî kıldırdı. Şerîf er-Radî onun hakkında bir mersiye yazmıştır (Dîvân, I, 644).

Eserleri. 1. Şerḥu ebyâti Iṣlâḥi’l-manṭıḳ. Esved el-Gundicânî (Hasan b. Ahmed), şerh hakkında Ḳaydü’l-evâbid adıyla tenkit mahiyetinde bir eser kaleme almışsa da zamanımıza ulaşmamıştır (nşr. Yâsîn Muhammed Sevvâs, Dübey-Dımaşk 1992).

2. Şerḥu ebyâti Kitâbi Sîbeveyhi. Babasına ait şerhin gözden geçirilmiş şekli olmalıdır (nşr. Muhammed Ali Reyyih el-Hâşimî, I-II, Kahire 1394/1974; nşr. Muhammed Ali Sultânî, I-II, Dımaşk 1396/1976). Esved el-Gundicânî’nin bu şerh üzerine yazdığı Fürḥatü’l-edîb adlı eleştiri yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Ali Sultânî, Dımaşk 1981).

3. Şerḥu ebyâti Kitâbi’l-Elfâẓ. İbnü’s-Sikkît’in eş anlamlı kelimelere dair eserinde geçen şâhid beyitlerin şerhidir (Sezgin, VIII, 133).

4. Şerḥu ebyâti’l-Mecâz. Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ’nın Mecâzü’l-Ḳurʾân’ında yer alan şâhid beyitlerin şerhidir (a.g.e., IX, 66).

5. Şerḥu ebyâti Meʿâni’z-Zeccâc.

6. Şerḥu ebyâti’l-Ġarîbi’l-muṣannef. Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın eserindeki şevâhidin şerhidir.

7. Şerḥu’l-Faṣîḥ. Sa‘leb’in lugata dair Kitâbü’l-Faṣîḥ’inin şerhidir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 37. cildinde, 265-266 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.