SÎSTAN

Orta Farsça’da “sakaların ülkesi” anlamındaki sakastân kelimesinden gelen Sîstan Arapça’ya Sicistan şeklinde geçmiştir. Bölge Horasan’ın güneyinde yer almasından dolayı başta Şâhnâme olmak üzere bazı eski metinlerde Nîmrûz (gün ortası, öğle) adıyla zikredilmiştir. Sîstan’ın doğu sınırı Ortaçağ’da zaman zaman Kandehar’a kadar uzanmıştır. Şehrisuhte ve Kûhihâce’de bulunan harabeler Sîstan’da yerleşik hayatın oldukça eskilere dayandığını göstermektedir. Bölge daha sonra sırasıyla Pers, Part, Sâsânî devletlerine bağlanmış ve İran’ın doğu sınırını oluşturmuştur. İslâm fetihleri sırasında Arap ordularının önünden kaçan son Sâsânî hükümdarı III. Yezdicerd, Kirman’dan Sîstan’a gitmiş, ancak burada tutunamayıp Horasan’a geçmek zorunda kalmıştır.

Sîstan’ın idarî merkezi Zerenc (Zereng) 23’te (644) Âsım b. Amr ve Abdullah b. Umeyr kumandasındaki İslâm orduları tarafından kuşatıldı, ancak kuşatma yüklü bir haraç karşılığında kaldırıldı. Abdurrahman b. Semüre’nin 29 (649-50) yılında Büst’ü ele geçirmesinin ardından bölgenin diğer önemli yerleşim merkezleri ertesi yıl Rebî‘ b. Ziyâd el-Hârisî kumandasındaki ordu tarafından fethedildi. Zerenc hâkimi Pervîz’e 2000 köle vermesi karşılığında eman tanındı. Zerenc halkı iki yıl sonra Araplar’a baş kaldırınca, Basra umumi valisi Abdullah b. Âmir tarafından Sîstan’a vali tayin edilen Abdurrahman b. Semüre şehri kuşattı (33/653-54). Pervîz bu defa 2 milyon dirhem haraç ve 2000 köle vermek şartıyla Abdurrahman ile anlaştı. Bölge halkı Abdurrahman’ın azledilmesinin ardından bir defa daha isyan etti. Daha sonra yeniden Sîstan valiliğine tayin edilen Abdurrahman b. Semüre bölgedeki İslâm hâkimiyetini güçlendirerek Kâbil’e kadar yaydı. Bu sırada Hasan-ı Basrî Zerenc’e gelip ders verdi. Muâviye b. Ebû Süfyan’ın Rebî‘ b. Ziyâd el-Hârisî’yi 46 (666) yılında Sîstan valisi tayin etmesine kadar görevde kalan Abdurrahman’ın bölgeden ayrılması üzerine Rutbîl unvanlı mahallî Türk hükümdarı müslümanları bölgeden uzaklaştırmaya çalıştı; ancak Rebî‘ b. Ziyâd karşısında mağlûp oldu ve Rebî‘den sonraki vali Rutbîl ile barış antlaşması imzaladı.

78’de (697) Hâricîler’in isyanını bastırmasının ardından Horasan ve Sîstan’ı da hâkimiyeti altına alan Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî, Mühelleb b. Ebû Sufre’yi Horasan’a, Ubeydullah b. Ebû Bekre’yi Sîstan’a vali tayin etti. İbn Ebû Bekre bölgeden perişan vaziyette geri dönünce Abdurrahman b. Muhammed b. Eş‘as’ı Basra ve Kûfeliler’den oluşan bir ordunun başında Sîstan’a gönderdi (80/699). Bölgenin büyük bir kısmını fetheden İbnü’l-Eş‘as daha sonra Haccâc ile anlaşmazlığa düşüp isyan etti ve Haccâc karşısında mağlûp olunca Rutbîl’e sığındı. Haccâc, Kuteybe b. Müslim’i Sîstan üzerine gönderdi. Kuteybe 92 (711) yılında çıktığı seferde Türk hükümdarı Rutbîl’in barış isteğini kabul etti ve bölgeyi hâkimiyet altına aldıktan sonra geri döndü. Fakat Sîstan’da Araplar’la mahallî hâkimler arasındaki mücadeleler devam etti.

Emevîler zamanında bazan doğrudan halifeler, bazan da Irak umumi valileri tarafından tayin edilen valilerce yönetilen bölge Abbâsîler devrinde de sık sık karışıklıklara sahne oldu. Halife Mansûr döneminde (754-775) mahallî hükümdarlara karşı sert tedbirler alındı. Buna rağmen vergiler düzenli biçimde tahsil edilemedi. Me’mûn devrinde (813-833) vergiler iki kat arttırıldı. Sîstan daha sonra aslen bu bölgeden olan Saffârîler’in eline geçti. Saffârîler önce Sâmânîler’e, ardından Gazneliler’e tâbi olarak bölgede hüküm sürdüler. Sîstan bu dönemde zenginliğe ve refaha kavuştu (Târîḫ-i Sîstân, s. 354). Bölgenin en büyük şehri olan Zerenc’de önemli imaretler ve pazarlarla birlikte bir hastahane kuruldu. Saffârî Emîri Amr b. Leys, Sîstan’da bir saray ve sûk-ı Amr diye anılan bir çarşı yaptırdı.

Sîstan bölgesini 393 (1003) yılında Gazneli Mahmud Gazneli topraklarına kattı. Sîstan’da hem Sebük Tegin hem Gazneli Mahmud adına basılmış sikkeler günümüze ulaşmıştır. Leşker-i Bâzâr şehrinin Sebük Tegin (977-997) tarafından kurulduğu tahmin edilmektedir. Bölge, Selçuklular’ın Gazneliler’e karşı kazandığı Dandanakan zaferinin ardından Selçuklu hânedanından Ertaş tarafından zaptedildi (432/1040-41). Ertaş hutbeyi Selçuk Bey’in oğlu Mûsâ Yabgu adına okuttu. Sîstan hâkimiyeti, Selçuklular arasında hânedanın Mûsâ Yabgu kolu ile Çağrı Bey kolu arasında anlaşmazlığa sebep oldu. Bu anlaşmazlık Sultan Tuğrul Bey’in Mûsâ Yabgu lehine müdahalesiyle çözülebildi. Çağrı Bey’in oğlu Alparslan, Mûsâ Yabgu’nun buradaki hâkimiyetine son verdi (455/1063).

Sîstan bölgesi daha sonraki Selçuklu hükümdarları zamanında Nasrî Melikleri veya Nîmrûz Melikleri denilen mahallî bir hânedan tarafından yönetildi. Hânedanın en dikkate değer siması, kendisine Sultan Sencer’in “kardeş” diye hitap ettiği II. Tâceddin Ebü’l-Fazl Nasr b. Halef (1106-1164), Sultan Melikşah’ın kızı Safiye Hatun ile evliydi. Cesur ve mücadeleci bir kişiliğe sahip olan II. Tâceddin Ebü’l-Fazl, Sultan Sencer’in sadık bir tâbii olarak onun bütün askerî seferlerine katıldı ve Selçuklu Devleti’nin yıkılması üzerine bölgede ortaya çıkan hâkimiyet mücadelelerinde önemli rol oynadı.

XII. yüzyılın ikinci yarısında önce Gurlular, ardından Hârizmşahlar Devleti’nin hâkimiyetine giren bölge Moğol istilâsı sırasında tahribata uğradı (10 Zilhicce 619 / 15 Ocak 1223). Moğollar bütün halkı kılıçtan geçirdiler. Katliamdan kurtulabilenler birkaç yıl sonra Emîr Tâceddin Yinal Tegin’in etrafında toplandılar. Sîstan kısa süre içinde bir defa daha Moğol ordusu tarafından kuşatıldı. Halk uzun süre kahramanca direnerek Moğollar’a büyük kayıplar verdirdiyse de şiddetli veba salgınının etkisiyle Moğollar 14 Cemâziyelevvel 632 (4 Şubat 1235) tarihinde bölgeyi ele geçirmeyi başardılar. Halkı bir defa daha katliama tâbi tutuldu (Târîḫ-i Sîstân, s. 395-396; Cûzcânî, II, 128, 159-162).

Hülâgû’nun İlhanlı Devleti’ni kurmasının ardından Sîstan ve çevresi bu devletin sınırları içinde yer aldı. İlhanlı hâkimiyetini tanıyan Mihribânîler mahallî hâkimler olarak varlıklarını uzun süre devam ettirmeyi başardılar. Bu dönemde bölgenin vergileri Horasan eyaletinin vergi gelirleri içerisinde hesaplanmaktaydı (Müstevfî, s. 142). Bölge, İlhanlı Devleti’nin yıkılmasından sonra Horasan’ın bir kısmına hâkim olan Kert hânedanına bağlandı. Timur, 785 (1383) yılında çetin bir muhasaranın ardından Zerenc şehrini ele geçirip üç gün yağmaya izin verdi. Halktan pek çok kişi katledildi (Melikşah Hüseyn-i Sîstânî, s. 104-105). Bu sırada su bendleri ve sulama kanallarının tahrip edilmesinden dolayı bölge ekonomik bir çöküş içine girdi.

Sîstan 914’te (1509) Şah İsmâil tarafından Safevî Devleti sınırlarına dahil edildi. Mihribânîler’den Sultan Mahmûd b. Yahyâ’nın 949 (1543) yılında ölümünden sonra Şah I. Tahmasb’ın tayin ettiği valiler tarafından yönetilen Sîstan Afgan istilâsı ve Safevî Devleti’nin yıkılışı esnasında bir ara Afgan hâkimiyetine girdi. Ancak Avşarlılar hânedanının kurucusu Nâdir Şah tarafından yeniden İran’a bağlandı. Nâdir Şah’ın 1160’ta (1747) ölümü üzerine Afgan asıllı Ahmed Şah Dürrânî’nin eline geçti. XIX. yüzyılda İran ile Batı Afganistan’daki mahallî hâkimler arasında ihtilâf konusu olan Sîstan, İngilizler’in hakem tayin edilmesinden sonra Sir Frederick J. Goldsmid başkanlığında kurulan bir komisyon tarafından İran ile Afganistan arasında taksim edildi (1872). Sınır, Arthur McMahon başkanlığında kurulan yeni bir heyetin çalışmaları ile kesin şeklini aldı (1903-1905). Bugün Sîstan bölgesinin bir kısmı İran, bir kısmı Afganistan sınırları içinde kalmıştır. İran’da kalan kısmı 8117 km² yüzölçümüne sahiptir. Bu bölge, güneyinde bulunan Belûcistan bölgesiyle birlikte Sîstan ve Belûcistan eyaletini (Ustân) oluşturur. Eyaletin idarî merkezi Zâhidân’dır. Bölgenin Afganistan içerisinde kalan kısmı bu ülkenin Nîmrûz idarî bölümünü teşkil etmektedir.

Sîstan, İran millî destanı Şâhnâme’de destanın en önemli kahramanı Rüstem-i Zâl’in vatanı olarak gösterilir. Tarihî kaynaklardaki bilgiler bu konudaki rivayetlerin halk arasında bütün Ortaçağ boyunca canlı bir şekilde yaşadığını göstermektedir (Belâzürî, s. 572; İbn Hurdâzbih, s. 40; Melikşah Hüseyn-i Sîstânî, s. 104). Sîstanlı olan veya burada yetişen şahsiyetler kaynaklarda Siczî, Sicistânî ve Sîstânî nisbeleriyle anılır. Saffârîler hânedanının kurucusu Ya‘kūb b. Leys es-Saffâr ve halefleri, Kerrâmiyye fırkasının kurucusu Muhammed b. Kerrâm, muhaddis Ebû Dâvûd es-Sicistânî ve oğlu Abdullah (İbn Ebû Dâvûd), Osman b. Saîd ed-Dârimî, Ebû Nasr es-Siczî, müfessir Muhammed b. Uzeyz es-Sicistânî, kelâmcı Ebû Ya‘kūb es-Sicistânî, mutasavvıf Ebû Abdullah es-Siczî, edip Ebû Hâtim es-Sicistânî, Ebû Süleyman es-Sicistânî ve Melikşah Hüseyn-i Sîstânî bunlar arasında sayılabilir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 37. cildinde, 274-276 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.