SİYERU A‘LÂMİ’n-NÜBELÂ

Zehebî henüz hayatta iken kendi nüshası esas alınarak 739-743 (1338-1342) yıllarında istinsah edilen ve günümüze ulaşan yazma nüshada adı Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ diye geçen eser çeşitli kaynaklarda Kitâbü’n-Nübelâʾ, Aʿyânü’n-nübelâʾ, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, Siyerü’n-nübelâʾ, Târîḫu’n-nübelâʾ ve Târîḫu’l-ʿulemâʾi’n-nübelâʾ şeklinde kaydedilmektedir. Müellif, Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-aʿlâm adlı hacimli kitabını 726 (1326) yılında tamamladıktan sonra bu eserini kaleme almıştır. Esasen talebesi Safedî’nin belirttiğine göre Zehebî, Târîḫu’l-İslâm’dan da faydalanarak dört mezhep imamı başta olmak üzere birçok âlimi küçük hacimli müstakil risâlelerde tanıtmış, ez-Züḫrufü’l-ḳaṣrî fî tercemeti’l-Ḥasani’l-Baṣrî, Nefḍu’l-cuʿbe fî aḫbâri Şuʿbe, Ḳaḍḍi nehârek bi-aḫbâri İbni’l-Mübârek gibi eserler yazmış, ardından Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾyı telif ederken bu çalışmalarını değerlendirmiş (el-Vâfî, II, 164) ve söz konusu eserini 732-739 (1331-1338) yıllarında kaleme almıştır.

On dört cilt halinde yazılan eser Asr-ı saâdet’ten 700 (1301) yılına kadar kırk civarında tabakayı kapsamakta olup müellif eserin ilk cildini Hz. Peygamber’in, ikinci cildini Hulefâ-yi Râşidîn’in hayatına ayırmayı düşünmüş, bu ciltleri yeniden yazmak yerine müstensihlerin bunları Târîḫu’l-İslâm’dan alıp buraya koymasını istemiş (Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ, Beşşâr Avvâd Ma‘rûf’un takdim yazısı, I, 93-94), fakat bu tavsiye dikkatten kaçtığı için eser Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın biyografisiyle başlamıştır. Zehebî, bu eserinde Endülüs’ten Çin’e kadar uzanan İslâm coğrafyasında her sahanın en meşhur isimlerini toplamış, bunlar arasında halifeler, melikler, sultanlar, emîrler, vezirler, nakibler, kadılar, kıraat âlimleri, muhaddisler, fakihler, edebiyatçılar, lugatçılar, nahivciler, şairler, dinler tarihçileri, kelâmcılar ve felsefeciler yer almıştır. Ancak biyografisi verilenlerin büyük kısmını muhaddisler teşkil etmektedir. Eserinde her şahsa şöhretine ve ilmî seviyesine göre yer veren Zehebî onların isim, nesep, lakap, künye, nisbe gibi özelliklerini tesbit etmiş, her birinin doğum tarihini, yetişme şekli, hocaları, talebeleri, eserleri, inanç durumu ve vefat tarihini belirtmiş, kimini savunmuş, kimini eleştirmiştir. Biyografisini verdiği râvileri cerh-ta‘dîl açısından değerlendirmiş, bunu yaparken genellikle o şahısla aynı asırda yaşayan güvenilir âlimlerin görüşlerini sıralamış, değerlendirilen kişinin güvenilirlik derecesini belirtirken kendi fikrini “sika, sadûk, suveylih, deccâl, metrûk, kezzâb, mechûl” gibi terimlerle ortaya koymuştur. Rivayetleri Kütüb-i Sitte’de yer alan hadis âlimlerinin bu eserlerden hangilerinde rivayetlerinin geçtiğini rumuzlarla göstermiş, biyografilerinin sonuna rivayet ettikleri hadislerden örnekler koymuş ve bu rivayetleri sened ve metin açısından değerlendirmiştir.

7000 civarında biyografiyi ihtiva eden Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ, ilk önce Kahire’de bulunan Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye tarafından yayımlanmaya başlanmış, ancak eserin üç cildi neşredilebilmiştir (I, nşr. Selâhaddin el-Müneccid, Kahire 1956; II, nşr. İbrâhim el-Ebyârî, Kahire 1957; III, nşr. Es‘ad Talas, Kahire 1962). Eserin ilk ciddi neşrini Şuayb el-Arnaût başkanlığındaki bir tahkik heyeti gerçekleştirmiştir. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf’un eseri tanıtmak maksadıyla kaleme aldığı geniş bir mukaddimeyle başlayan bu neşir 1981-1985 yılları arasında yirmi üç cilt olarak Beyrut’ta yapılmıştır. 1988’de hazırlanan iki ciltlik bir fihristle birlikte eser yirmi beş cilt halinde birkaç defa basılmıştır (Beyrut 1409/1989, 1410/1990). Bu neşir için ayrıca Ammâr Sâmî Muhammed ed-Dellâl ve Cihâd Sâmî Muhammed ed-Dellâl Fihrisü’l-aʿlâm el-mütercemi lehüm fî Siyeri aʿlâmi’n-nübelâʾ adıyla bir fihrist daha hazırlamıştır (Küveyt 1988). 5925 biyografi içeren Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾnın bu neşri, baş tarafına Târîḫu’l-İslâm’ın es-Sîretü’n-nebeviyye ve Sîretü’l-ḫulefâʾi’r-râşidîn ciltleri ilâve edilmeyip III. ciltten başladığı ve yazma nüshaya ulaşılamaması sebebiyle 660-700 yılları arasındaki biyografileri oluşturan son kısmı ihtiva etmediği için eksik kabul edilmektedir. Eserin eksik kısımlarını tamamlamak üzere on yedi cilt halinde yeni bir tahkiki yapılmış (I-XVI, Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amravî; XVII, Ebû Abdullah Abdüsselâm b. Muhammed b. Ömer Allûş) ve 1997’de Beyrut’ta neşredilmiştir. Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amravî hazırladığı bu yayımda Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾnın ilk iki cildini tek cilt halinde es-Sîretü’n-nebeviyye ve Sîretü’l-ḫulefâʾi’r-râşidîn’e tahsis etmiştir. Zehebî’nin isteği doğrultusunda Târîḫu’l-İslâm’dan iktibas edilen bu cildin siyer kısmı aynen alınmış, Hulefâ-yi Râşidîn bölümünde ise halifelerin biyografileri başa alınarak sadece olaylar verilmiş, arada geçen biyografiler atlanmıştır. III. cilt Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın biyografisiyle başlamaktadır. 6818 biyografi içeren bu baskı için Muhammed Abdurrahman tarafından iki ciltlik ayrıntılı bir fihrist hazırlanmıştır. Ahmed Fâyiz el-Hımsî Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾyı Tehẕîbü Siyeri aʿlâmi’n-nübelâʾ (I-III, Beyrut 1991, 1413/1992) ve Muhammed b. Hasan b. Akīl Mûsâ Nüzhetü’l-fuḍalâʾ Tehẕîbü Siyeri aʿlâmi’n-nübelâʾ li’ẕ-Ẕehebî (I-III, Cidde 1415/1995) adıyla özetlemiştir.

Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ ile Zehebî’nin bu eserdeki görüşleri ve metodu etrafında bazı çalışmalar yapılmıştır. Mecd Mekkî, Mekke’deki Ümmülkurâ Üniversitesi’nde hazırladığı Aḳvâlü’l-ḥâfıẓ eẕ-Ẕehebî en-naḳdiyye fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱ min Kitâbi Siyeri aʿlâmi’n-nübelâʾ adlı yüksek lisans tezinde Zehebî’nin cerh ve ta‘dîlle ilgili değerlendirmelerini incelemiştir. Cemâl b. Ahmed b. Beşîr Bâdî’nin el-Âs̱ârü’l-vâride ʿan eʾimmeti’s-sünne fî ebvâbi’l-iʿtiḳād min Kitâbi Siyeri aʿlâmi’n-nübelâʾ isimli doktora tezinde Zehebî’nin itikadî konulara dair görüşleri ele alınmaktadır (Riyad 1416/1996). Yahyâ b. Abdullah b. Yahyâ el-Bekrî, Keşfü’l-ġıṭâʾ ʿan aḥkâmi’ẕ-Ẕehebî fî Siyeri aʿlâmi’n-nübelâʾ ʿale’l-eḥâdîs̱ ve’l-ḳıṣaṣ ve’l-enbâʾ adlı derlemesinde eserde geçen hadis, hikâye ve haberlerin sıhhatini değerlendirmiştir (Riyad, ts.). Fehd b. Abdurrahman el-Osman el-Fevâʾidü’ẕ-ẕehebiyye min Siyeri aʿlâmi’n-nübelâʾ li’ẕ-Ẕehebî adlı çalışmasında Siyer’de yer alan hikmetli sözleri, faydalı bilgileri ve önemli bazı tarihî olayları derleyip neşretmiştir (Riyad 1417/1997). Ömer b. Mûsâ el-Hâfız, Ḳāle’ẕ-Ẕehebî adlı derlemesinde Zehebî’nin bu eserindeki “kultü” (derim ki) diye başlayan sözlerini bir araya getirmiştir (Riyad 1420/1999). Haldûn Abdülazîz Mahlûta Fikrü’l-ḥâfıẓ eẕ-Ẕehebî min ḫilâli taʿlîḳātihî fî Siyeri aʿlâmi’n-nübelâʾ isimli çalışmasında Zehebî’nin kitabında önemle üzerinde durduğu iman, amel ve ahlâkla ilgili konuları derleyip incelemiştir (Dımaşk 1424/2004).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 37. cildinde, 326-327 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.