ŞÜHDE el-KÂTİBE

482’de (1089) Bağdat’ta dünyaya geldi. Ailesi aslen Dîneverli olduğundan Dîneveriyye nisbesi ile de anılır. Bağdat’ın tanınmış simalarından olup iğne (iber) imalâtı ve ticareti ile uğraşan babası Ebû Nasr Ahmed el-İberî, aralarında Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ ve Hatîb el-Bağdâdî’nin de bulunduğu birçok kişiden ilim tahsil etmiştir. Babasının mesleğinden dolayı Şühde de bazı kaynaklarda İberiyye nisbesiyle anılır.

Şühde’nin eğitimine özen gösteren babası, onu küçük yaşlardan itibaren semâ meclislerine götürmüştür. Henüz beş yaşında Ebü’l-Ferec Muhammed b. Hasan el-Kazvînî’den hadis aldığı bilinmektedir (bk. Şühde el-Kâtibe, s. 152). Böylece birçok âlî isnad elde eden Şühde, Irak bölgesinde en iyi isnadlara sahip olması sebebiyle “Müsnidetü’l-Irâk” lakabı ile anılmıştır.

Babasından başka Ca‘fer b. Ahmed es-Serrâc, Tırâd ez-Zeynebî, İbn Talha en-Niâlî, Şeyzele, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin son talebesi Ebü’l-Hattâb İbnü’l-Batır, Hasan b. Ahmed ed-Dekkāk, Sâbit b. Bündâr ve kardeşi Ebû Yâsir Ahmed b. Bündâr, Abdülvâhid b. Ulvân eş-Şeybânî, Ebü’l-Berekât Muhammed b. Abdullah el-Vekîl, Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî gibi isimlerden ders almıştır.

Şühde’nin birçok talebesi arasında Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, el-Ensâb müellifi Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Târîḫu Dımaşḳ müellifi İbn Asâkir’in oğlu Ebû Muhammed İbn Asâkir, Hanbelî fakihleri Fahreddin İbn Teymiyye, Nâsıhuddin İbnü’l-Hanbelî, Muvaffakuddin İbn Kudâme ve İbnü’l-Mâristâniyye, fakih ve tarihçi Bahâeddin İbn Şeddâd, hadis hâfızı ve fakih Ebû Bekir el-Hâzimî, muhaddis Abdülkādir b. Abdullah er-Ruhâvî, tarihçi ve edip Tâceddin İbn Hameveyh gibi meşhur isimler vardır.

Şühde, Halife Muktefî-Liemrillâh’ın önem verdiği devlet adamlarından Sikatüddevle unvanı ile bilinen edip ve şair Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed İbnü’l-Enbârî ed-Düreynî ile evlendi. Bu vesileyle halifenin yakın çevresinde bulunması, ilmî ve sosyal statüsü yüksek bir hanım ve iyi bir hattat olması sebebiyle Şühde’nin adı geçen halife için birçok kitap istinsah etmiş olması muhtemeldir. Kocası Bağdat’ın Dicle kıyısındaki Bâbülezec (Bâbüşşeyh) bölgesinde bir Şâfiî medresesi, yanına da bir sûfî ribatı yaptırmıştı.

Şühde Muharrem 574 (Haziran-Temmuz 1178) tarihinde Bağdat’ta vefat etmiş ve Bâbüebrez Kabristanı’nda defnedilmiştir.

Şühde hayattayken ulemânın ve hadis talebelerinin kendisine yöneldikleri başlıca isimlerden olduğu için “Cihet” lakabıyla da tanınmıştır. Kendisine herhangi bir kitabın semâı için müracaat eden hiç kimseyi geri çevirmediği kaydedilen Şühde’nin merviyyâtı büyük oranda hadis eserlerinden oluşmakla birlikte akaid, tefsir, ahlâk, edebiyat, mantık, lugat ve tarih alanlarında da bazı eserlerin icâzetine sahip olduğu bilinmektedir.

Şühde devrinin önemli âlî isnadlarına sahip olmasının yanı sıra, hat sanatının ve aklâm-ı sittenin başlıca isimlerinden İbnü’l-Bevvâb el-Bağdâdî’nin (ö. 413/1022) takipçilerinden kabul edilmiş önemli bir hattattı (bk. İBNÜ’l-BEVVÂB). “Kâtibe” unvanı ile anılması da bu sebepledir. Talebelerinden İbnü’l-Cevzî Şühde’nin iyi bir hattat olduğunu kaydetmiş, Süyûtî, Şühde’nin bir başka hanım hattat olan Fâtıma Bintü’l-Akra‘ tarzında yazdığını, döneminde onun kadar iyi bir hattat olmadığını ileri sürmüştür.

Birçok meşhur kitabın râvisi olan Şühde’ye ait bir de Meşyeḫa bulunmakta, talebesi Ebû Muhammed Takiyyüddin Abdülaziz İbnü’l-Ahdar tarafından kendisi hayatta iken hazırlanan bu Meşyeḫa’nın bir başka öğrencisi Ali b. Abdürreşîd tarafından Şühde’ye arzedildiği kaydedilmektedir (tam adı ve neşir bilgisi için bk. bibl.). Şühde’nin yirmi sekiz hocasından naklettiği yüz on dört rivayet içeren eserin Köprülü Kütüphanesi’nde (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 372/01, vr. 1^b-35^b) mevcut nüshasında 18 Cemâziyelevvel 573 (12 Kasım 1177) tarihli bir semâ kaydı mevcuttur. Şühde bu tarihten sekiz ay kadar sonra vefat ettiği için bu semâ kaydında yer alan okuma eserin kendisine en son arzedildiği okumalardan sayılmalıdır. Bu eserde Şühde’nin âlî isnadlarından örnekler de mevcuttur (kendisinden üç asır önce yaşamış olan Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’indekine müsavi bir isnadla hadis naklettiği bir örnek için bk. el-ʿUmde, s. 86-87). İsnadları muttasıl olarak Resûlullah’a kadar ulaşan, sahih hatta önemli bir kısmı müttefekun aleyh düzeyinde rivayetlerden oluşan Meşyeḫa hanımlara ait nâdir örneklerden olduğu için ayrıca önem arzeder (bk. FEHRESE).

Şühde el-Kâtibe ile ilgili olarak Nâciye Abdullah İbrâhim ve Yahyâ Mahmûd b. Cüneyd birer çalışma yapmıştır (bk. bibl.).