SÜLEYMAN b. CERÎR

Rakkī nisbesi dikkate alınarak Fırat nehrinin Belh suyu ile birleştiği yere 10 km. uzaklıkta bulunan Rakka’da doğduğu tahmin edilmektedir. Bağdat’ta Yahyâ b. Hâlid el-Bermekî’nin huzurunda yürütülen kelâm münazaralarına katıldığı, özellikle İmâmiyye kelâmcılarından Hişâm b. Hakem’le imâmet hakkında, Mu‘tezile’den Dırâr b. Amr ve İbâzıyye’den Abdullah b. Yezîd ile değişik kelâm konularında tartışmalar yaptığı bilinmektedir (EI² [İng.], IX, 824). Bu bilgilere dayanarak onun Halife Hârûnürreşîd döneminde yaşadığı ve hayatının büyük bölümünü Bağdat’ta geçirdiği söylenebilir (Muʿcemü ṭabaḳāti’l-mütekellimîn, I, 308-309). Zeydiyye’ye mensup olmakla birlikte bu ekole aykırı bazı düşünceleri benimsemesi sebebiyle kaynakların büyük bir kısmında Süleymâniyye, bazılarında Cerîriyye diye anılan tâli fırkanın kurucusu olarak kaydedilmiştir. Nevbahtî kendisinden söz ettiği halde ekolünün ismine temas etmemiştir (Fıraḳu’ş-Şîʿa, s. 9, 55-57). Hocaları, öğrencileri ve hayatı hakkında yeterli bilgi bulunmayan Süleyman b. Cerîr’in 187 (803) yılından sonra öldüğü tahmin edilmektedir.

Süleyman b. Cerîr’in günümüze ulaşan herhangi bir eseri bilinmediği için görüşleri genellikle Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî, Abdülkāhir el-Bağdâdî, Şehfûr b. Tâhir el-İsferâyînî, Ebü’l-Muîn en-Nesefî ve Şehristânî gibi Sünnî müellifleriyle Ebü’l-Hüseyin el-Hayyât ve Kādî Abdülcebbâr gibi Mu‘tezile âlimlerinin nakillerinden öğrenilmektedir. Bu nakillerde ona atfedilen görüşler şöylece özetlenebilir: Allah insanı bütün ihtiyarî fiilleri için geçerli olan bir güçle (istitâat) donatmıştır. Allah âlimdir, ancak O’nun ilmi ne kendisidir ne de gayridir. Hayat, kudret, sem‘, basar gibi sıfatlar da böyledir (Eş‘arî, s. 64, 68, 70, 71-72, 73). Allah’ın sıfatları vücûd, adem veya hudûs, kıdem gibi özelliklerle nitelenmiş değildir (Kādî Abdülcebbâr, Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse, s. 183). İbn Cerîr’in düşüncelerinde istikrarsızlık görülmektedir. Eş‘arî’nin nakline göre Allah’ın sıfatları hakkındaki bazı görüşleri zamanla değişmiş, ayrıca istitâatin cismin bir parçası olduğunu ve onunla birlikte bulunduğunu iddia etmiştir (Maḳālât, s. 171, 306, 514, 522). Süleyman b. Cerîr’e göre imâmet halk arasında şûra ile gerçekleşir, hatta müslümanlardan hayırlı iki kişinin akdiyle de oluşabilir. Hz. Peygamber’den sonra imâmete en lâyık olan kişi Hz. Ali’dir; bununla birlikte daha az üstün olan birinin imam seçilmesi mümkündür. Bu sebeple Süleyman b. Cerîr, Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer’in imâmetini kabul etmekte, fakat onları seçenlerin fıska varmayan bir hataya düştüğünü belirtmektedir. Ebû Bekir ile Ömer’i tekfir eden Cârûdiyye’yi ise küfre girmiş saymaktadır (Nesefî, II, 896; Şehristânî, s. 162-163). Ayrıca ilk iki halifenin hilâfeti kabul etmekle hataya düşmediklerini, sadece Hz. Ali’ye biat etmemek suretiyle en uygun olanı terkettiklerini söylemektedir. Kendisinin Ehl-i sünnet tarafından tekfir edilmesine sebep olan Hz. Osman’ı tekfir edişini ise onun döneminde cereyan eden olaylara bağlamaktadır. Hz. Ali’nin hiçbir zaman dalâlete düşmediğini ve âdil bir tanıklığın onu sapıklıkla suçlamadığını belirten Süleyman b. Cerîr (Eş‘arî, s. 68; İsferâyînî, s. 17; Watt, s. 205-206) Âişe, Zübeyr ve Talha’nın Ali’ye karşı çıkmaları sebebiyle küfre girdiklerini iddia etmekte, Râfizîler’in de bedâ’ ve takıyye inançları yüzünden hak yoldan saptıklarını söylemektedir (Şehristânî, s. 163).

Mu‘tezile kelâmının zaman içinde gelişip Şîa tarafından benimsenmesi Süleyman b. Cerîr ekolünün devam etmesine engel olmuştur. Nitekim Rakka’nın güneydoğusunda bulunan Ânât’ta kendisine tâbi bir topluluğun Ca‘fer b. Mübeşşir vasıtasıyla Mu‘tezile’ye geçtiği belirtilmektedir (Hayyât, s. 89). Eş‘arî, Süleyman b. Cerîr’in istitâatle ilgili görüşünü onun bir kitabından naklettiğini belirtmektedir (Maḳālât, s. 73). Yine Eş‘arî’nin, Süleyman b. Cerîr’i İbn Küllâb ile bir arada zikretmesine dayanılarak aralarında bazı fikrî paralelliklerin bulunduğu da kabul edilir (Watt, s. 357).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 82 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.