TABERÎ, Abdülkādir b. Muhammed

17 Safer 976’da (11 Ağustos 1568) Mekke’de doğdu ve burada yetişti. Bazı kaynaklarda doğum yeri Tâif, doğum yılı 972 (1564) olarak geçer. Soyu Hz. Hüseyin’e ulaşır. Ataları 570 (1174) yılı civarında Taberistan’dan Mekke’ye göç etmiştir. İyi bir eğitim alması için kendisiyle bizzat babası ilgilendi; bir ilim ve edebiyat çevresi oluşturan aile ortamından yararlandı. On iki yaşında hıfzını tamamladıktan sonra Yahyâ b. Muhammed el-Hattâb, İbn Zahîre ailesinden Ali b. Cârullah, Muhammed b. Muhammed el-Behnesî, Şemseddin er-Remlî, Cemâleddin Hüseyin b. İsmâil el-İsâmî, Ali b. İsmâil el-İsâmî, Abdurrahman eş-Şirbînî, Muhammed b. Abdülazîz ez-Zemzemî, Ahmed b. Fazl Bâkesîr ve Ali el-Kārî gibi âlimlerden ders aldı. Nevevî’nin el-Erbaʿûne’n-Neveviyye’sini, Nesefî’nin el-ʿAḳāʾid’ini, İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sini, Şeyhülislâm Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Menhecü’ṭ-ṭullâb’ını ezberledi. Fıkıh, hadis, Arap edebiyatı ve tarihi alanlarında kendini yetiştirdi. Öğrenimini tamamladıktan kısa bir süre sonra Filistin’deki el-Halîl şehrinde Mescidü’l-Halîl’e imam oldu (Ömer Ferruh, II, 372). 1018 (1609) yılında Kâbe’nin imamlığına tayin edildi. 1033’te (1624) ramazan bayramı namazını kıldırmaya hazırlanırken Yemen Valisi Haydar Paşa’nın Taberî’nin Şâfiî olması sebebiyle bu görevi Hanefî mezhebine mensup bir imama verdiğini duyunca çok üzüldü ve 1 Şevval 1033 (17 Temmuz 1624) tarihinde vefat etti. Cenaze namazı bayram namazının ardından kıldırıldı ve Cennetü’l-muallâ kabristanına defnedildi (Bender b. Muhammed b. Reşîd el-Hemedânî, s. 152). İbn Ma‘sûm 1030 (1621), Şevkânî 1032 (1623) yılında öldüğünü kaydeder (Sülâfetü’l-ʿaṣr, s. 43; el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 372). Geniş bilgiye sahip olan Abdülkādir et-Taberî, usta bir hatip, şair ve yazar olup şiirlerinde ve nesirlerinde edebî sanatları maharetle kullanmıştır. En önemli öğrencilerinden biri Halîfe b. Ebü’l-Ferec ez-Zemzemî’dir. Eserlerinin çoğunu Mekke Şerifi Hasan b. Ebû Nümeyy’in isteğiyle yazmıştır.

Eserleri. A) Tarih ve Siyer. 1. İnbâʾü’l-beriyye bi’l-enbâʾi’ṭ-Ṭaberiyye. Ailesinden olan Taberistanlılar’ın biyografilerini içerir. Altmış dört varaklık tek ve eksik nüshası Mekke’deki Harem-i Şerif Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 16).

2. Keşfü’n-niḳāb ʿan ensâbi’l-erbaʿati’l-aḳṭâb (Kahire 1309; nşr. Muhammed Ömer el-Hüsâmî el-Beyrûtî, Kahire 1316/1898).

3. Neşʾetü’s-sülâfe bi-münşeʾâti’l-ḫilâfe (Neşʾetü’s-sülâfe fî menşeʾi’l-ḫilâfe). İmâmet, vezirlik, emirlik, devlet teşkilâtında yer alan görevler, halifeler ve sultanlar hakkındadır. Mekke tarihi ve Mekke şeriflerine dair önemli eserlerden biri olup yazma nüshası Mekke’deki Ümmü’l-kurâ Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (nr. 1818). Süleymaniye Kütüphanesi’nde de (Esad Efendi, nr. 2949) eksik bir nüshası mevcuttur. Eser Hamed el-Arînân tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (1973, İngiltere Saint Andrews Üniversitesi).

4. Delâʾilü’l-İmâme (Necef 1946, 1963).

5. el-Müsterşid fî imâmeti ʿAlî b. Ebî Ṭâlib (Necef, ts. [el-Matbaatü’l-Haydariyye]).

6. Risâle fi’l-müʾellefeti ḳulûbühüm mine’ṣ-ṣaḥâbe. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Şehid Ali Paşa, nr. 585) nüshası bulunan Müʾellefe fi’l-müʾellife adlı eserle aynı kitap olmalıdır.

7. Sîret manẓûme. Hz. Peygamber’in sîretine dair olup Muhibbî tarafından Ḫulâṣatü’l-es̱er’de kısmen nakledilmiştir.

8. Ḥüsnü’s-serîre fî ḥüsni’s-sîre. Bir önceki kitabın şerhidir.

9. el-Esâṭîn fî ḥacci’s-selâṭîn (Esâṭînü’ş-şeʿâiri’l-İslâmiyye ve feżâʾilü’s-selâṭîn ve’l-meşâʿiri’l-Ḥaremiyye). Osmanlı Padişahı II. Osman’ın geleneğe aykırı olarak hacca gitmek istemesiyle yeniçeriler tarafından öldürülmesi üzerine (1031/1622) kaleme alınmıştır.

10. S̱ebet. Müellifin kendi hayatı, eserleri ve hocaları hakkında kaleme aldığı eseridir.

11. Ḥıfẓu’l-ḥurem fî evḳāfi ehli’l-Ḥarem.

B) Edebiyat. 1. ʿUyûnü’l-mesâʾil min aʿyâni’r-resâʾil. Kafiye, inşâ, ensâb, muamma, lugaz, hat, ayrıca tefsir, hadis ve fıkıh usulü, kelâm, ferâiz gibi otuz ilim dalı hakkında bilgiler içermektedir (nşr. M. Ömer el-Hüsâmî el-Beyrûtî, Kahire 1316/1898).

2. Künnâşetü ʿAbdilḳādir eṭ-Ṭaberî. Müellifin cuma ve bayram hutbeleri, çeşitli kişilerle mektuplaşmaları, şiirleri, Mekke’de yaşayan âlimler, edebiyatçılar, emîrler, burada cereyan eden olaylar, vefatlar, düğün merasimleri ve yaşadığı dönem hakkında önemli bilgiler içerir (Ümmülkurâ Üniversitesi Ktp., nr. 1892).

3. Keşfü’l-ḫâfî min Kitâbi’l-Kâfî fî ʿilmeyi’l-ʿarûż ve’l-ḳavâfî (Keşfü’l-ḫâfî ʿan metni Kitâbi’l-Kâfî). Ahmed b. Abbâd el-Havvâs’a ait eserin şerhidir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 1408).

4. er-Râyâtü’l-manṣûre ʿalâ ebyâti’l-Maḳṣûre. İbn Düreyd’in el-Maḳṣûre adlı kasidesinin şerhidir (M. Habîb el-Hîle, s. 293-304; Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1827; Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde, II, 827).

5. el-Kelimü’ṭ-ṭayyib ʿalâ kelâmi Ebi’ṭ-Ṭayyib. Mütenebbî divanının şerhidir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 931).

6. Vesîletü’l-âmâl (fi’l-edeb) (Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde, II, 827).

7. Dürretü’l-aṣdâfi’s-seniyye fî ẕirveti’l-evṣâfi’l-Ḥaseniyye. Mekke Emîri Şerîf Hasan b. Ebû Nümeyy’in methine dairdir.

8. Dîvânü ḫuṭabi’l-enkiḥa. Müellifin nikâh merasimlerinde yaptığı konuşmaların toplandığı eseridir.

9. Dîvânü ḫuṭabi’ṣ-ṣalât ʿale’l-emvât.

Taberî’nin ayrıca, İbn Hicce’nin Ḫizânetü’l-edeb’ine kendisi tarafından verilen Taḳdîmü Ebî Bekr adını doğru bulmadığı, bu konuda ʿAliyyü’l-ḥücce bi-teʾḫîri İbn Ḥicce adıyla bir eleştiri kaleme aldığı belirtilir (DİA, XX, 65).

C) Diğer Eserleri. 1. Bulûġu’l-merâm fi’l-iḳtidâʾi min cidâri’l-Mescidi’l-Ḥarâm.

2. Refʿu’l-iştibâk fî tenâvüli’t-tünbâk. Nargile ve sigaranın fıkhî hükmü hakkındadır.

3. ʿArâʾisü’l-ebkâr ve ġarâʾisü’l-efkâr (ʿArâʾisü’l-ebkâr min nefâʾisi’l-efkâr; Risâle fî tefsîri ḳavlihî teʿâlâ: “İnnemâ yürîdü’llāhü li-yüẕhibe ʿankümü’r-ricse ehle’l-beyt” [Muʿcemü’l-maḫṭûṭâti’l-mevcûde, II, 827]). Ahzâb sûresi 33. âyetinin tefsiridir.

4. Fevâʾidü sülûki’l-verâ bi-ʿavâʾidi Ümmi’l-ḳurâ.

5. İfhâmü’l-mümârî fî ifhâmi’l-Buḫârî (Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 415). Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inin şerhidir.

Muhibbî’nin Ḫulâṣatü’l-es̱er’i (II, 5 vd., 459-460) ve İbn Ma‘sûm’un Sülâfetü’l-ʿaṣr’ı (s. 43-44, 47-49) gibi eserlerde Taberî’nin şiirleriyle edebî nesrinden örneklere yer verilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 312-313 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.