TAKĪZÂDE, Seyyid Hasan

Tebriz’de doğdu. Babası Seyyid Takī Urdûbâdî genç yaşta Tebriz’e gelmiş, burada ve Necef’te dinî öğrenim görmüş bir âlimdi. Takīzâde geleneksel eğitimini Tebriz’de aldı; daha sonra mantık, Arapça, fıkıh ve fıkıh usulü okudu. 1897’de babasının ölümünün ardından medrese öğrenimini bırakarak modern eğitime yöneldi. Tıp ve astronomi öğrendi, Fransızca’sını ilerletti. Bu dilde okuduğu kitaplar sayesinde Batı düşüncesini tanıdı. 1899’da arkadaşlarıyla birlikte kurduğu, modern eğitim veren Terbiyet adlı okul muhafazakâr çevrelerden gelen baskı yüzünden kısa bir süre sonra kapandı. Arkadaş grubuyla bu defa aynı adı taşıyan, aydınların gelip sohbet ettiği bir kitabevi açtı. Kitabevi, yakıldığı 1908 yılına kadar Avrupa’dan getirilen kitaplar vasıtasıyla İran’da modern düşünce ve bilimin tanınmasında büyük katkı sağladı. Takīzâde, bu sırada İran’da modern düşüncenin ilk temsilcileri olan Mirza Melkum Han ve Tâlibof gibi şahsiyetlerden etkilendi. 1900-1901’de Tebriz’deki Amerikan okulunda İngilizce öğrenen Takīzâde Ocak 1903’te Muhammed Ali Terbiyet, Seyyid Hüseyin Adâlet ve birkaç arkadaşıyla beraber bir yıl kadar süren Gencîne-i Fünûn adlı ilmî ve edebî bir dergi yayımladı. 1905’te çıktığı İstanbul, Kafkasya, Mısır, Beyrut ve Şam seyahatinde Corcî Zeydân, Muhammed Abduh gibi ilim adamlarıyla tanışma imkânı buldu. Bir yıl sonra Tebriz’e döndüğünde İran’da istibdadı yıkıp meşrutiyet rejimini getirmek isteyen faaliyetlere katıldı. 1906’da Meşrutiyet’in ilânının ardından Azerbaycan temsilcisi olarak Meclis-i Şûrâ-yı Millî’de yer aldı; anayasanın hazırlanmasında etkili oldu. Muhammed Ali Şah’ın meclisi dağıtması üzerine İngiltere büyükelçiliğine sığındı, daha sonra Paris’e gitti. Edward G. Browne’nin davetiyle Londra’ya geçti ve Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki Arapça ve Farsça kitapların katalogunu hazırladı. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilân edildiği günlerde İran’a döndü. Hem Tahran hem Tebriz milletvekili seçildiyse de Tahran milletvekilliğini kabul etmedi. 1909’da onun liderliğinde modern anlamda ilk parti olan Fırka-i Demokrat-i Îrân kuruldu. Partisiyle iktidar arasında çıkan ihtilâf ve ulemâ tarafından dinsizlikle suçlanması yüzünden ülkeden ayrılmak zorunda kaldı. Erzurum ve İstanbul yoluyla Berlin’e gitti. Dört ay sonra iki yıl kalacağı İstanbul’a geldi (1911). İstanbul’da Jön Türkler’in bazı ileri gelenleriyle tanıştı ve onların düşüncelerini öğrenme fırsatı buldu. Takīzâde’nin etkisinde kaldığı birçok aydın ve düşünür arasında Cemâleddîn-i Efgānî, Mehmed Emin Resulzâde, Ahmed Rızâ ve Nâmık Kemal gibi şahıslar anılabilir. 1913’te Amerika’ya giderek bir şirkette mütercim olarak çalıştı. 1914’te tekrar gittiği Berlin’de bir grup İranlı aydınla birlikte Komite-yi Îrân adlı örgütü kurdu ve 1916-1922 yılları arasında etkili olan Kâve adlı bir dergi çıkardı.

Kaçarlar Devleti’nin yıkılmasından (1925) sonra Rızâ Şah zamanında bir müddet Hasan Müstevfî el-Memâlik kabinesinde Dışişleri bakanlığı yaptı; fakat istifa edip Avrupa’ya gitti. 1929’dan itibaren kısa aralıklarla Horasan valiliği, Londra büyükelçiliği, Ulaştırma bakanlığı ve Maliye bakanlığı görevlerinde bulundu. 1933’te Paris elçiliğine tayin edildi, ancak Rızâ Şah tarafından “istenmeyen adam” ilân edilince Berlin’e ve oradan Londra’ya geçti. 1936’da Fars dili ve edebiyatı dersleri vermek üzere İngiltere’ye gitti. Rızâ Şah’ın tahttan indirilmesi üzerine 1941 yılında Londra’da İran büyükelçiliği görevine getirildi. 1947’de milletvekilliğine seçilince İran’a döndü ve Tahran Üniversitesi’nde de hocalık yaptı. 1950’de kurulan senatoda 1967 yılına kadar başkanlık görevini yürüttü. 1954’te Cambridge’de yapılan şarkiyatçılar kongresine katıldı. 1957’de Münih Şarkiyatçılar Kongresi İran Komisyonu, 1958’de İran Felsefe ve İnsan Bilimleri Derneği ve 1966’da uluslararası ilk İranoloji kongresi başkanlığında bulundu. 28 Ocak 1970’te Tahran’da öldü.

Eserleri: Muḫtaṣar Târîḫ-i Meclis-i Millî-yi Îrân (Berlin 1918); Muḳaddime-i Taʿlîm-i ʿUmûmî yâ Yekî ez Ser Faṣlhâ-yi Temeddün (Tahran 1307 hş.); Ez Pervîz tâ Cengiz (Tahran 1309 hş.); Gâhşümârî der Îrân-i Ḳadîm (Tahran 1316 hş.); Risâle-i Taḥḳīḳ-i Aḥvâl-i Kenûnî-yi Îrân bâ Muḥâkemât-ı Târîḫî (Kahire 1323 hş.); Lüzûm-ı Ḥıfẓ-ı Zebân-ı Faṣîḥ-i Fârisî (Tahran 1324 hş.); Târîḫ-i ʿArabistân ve Ḳavm-i ʿArab der Ẓuhûr-i İslâm ve Ḳable ez Ân (Tahran 1330 hş.); Târîḫ-i Evâʾil-i İnḳılâb ve Meşrûṭiyyet-i Îrân (Tahran 1959); Cevher-i Târîḫ ve Mebâḥis̱-i İctimâʿî ve Medenî (Tahran 1353 hş.); Zindegî-yi Ṭûfânî, Ḫâṭırât-ı Seyyid Ḥasan Taḳīzâde (nşr. Îrec Efşâr, Tahran 1372 hş.); Nâmehâ-yi Landon: ez Devrân-ı Sefârât-i Taḳīzâde der Ingilista (ed. Îrec Efşâr, Tahran 1375 hş.); Mânî ve Dîn-i Û (nşr. Azîzullah Alizâde, Tahran 1379 hş.); Târîḫ-i ʿUlûm der İslâm (nşr. Azîzullah Alizâde, Tahran 1379 hş.). Takīzâde ayrıca birçok dergide çok sayıda makale yazmıştır. İhsan Yârşâtır yirmi makalesini neşretmiş (Bist Maḳāle-i Taḳīzâde, Tahran 1346 hş.), Îrec Efşâr da makalelerini on cilt halinde derleyerek yayımlamıştır (Maḳālât-ı Taḳīzâde, Tahran 1349-1358 hş.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 39. cildinde, 459 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.