TEŞRÎFÂT-ı KADÎME

İlmiye mesleğinde Rumeli kazaskerliğine kadar yükselen, nakîbüleşraflık, Takvîm-i Vekāyi‘ ve Mekâtib-i Umûmiyye nâzırlığı gibi görevlerde bulunan Sahaflar Şeyhizâde Esad Efendi’nin devlete ait çeşitli toplantı, merasim ve ziyaretlerde uyulan âdetleri, verilen hediyeleri konu alan eseri benzerleri arasında önemli bir yere sahiptir. Eser muhtemelen, matbu nüshasında Usûl-i Atîka-i Teşrîfât-ı Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye’ye Dair Risâle başlığının bulunması sebebiyle Teşrîfât-ı Kadîme diye tanınmıştır. Müellifin kitabına herhangi bir ad vermediği, ancak “Kitâb-ı Teşrîfât” ismini vermeyi düşündüğü söylenebilir (İÜ Ktp., nr. 2692, vr. 72^a). Nüshaları arasındaki farklılıklar, ilâveler, konuların ele alınışındaki dağınıklık ve çoğu yerde belirli tarihlerdeki merasimlerin nakledilmesi eserin henüz tamamlanmamış olduğuna işaret eder. Eserde mevlid kandilinde ve hacıların dönüş haberi alındığında yapılan işler, hırka-i şerif ziyareti, surre-i hümâyunun uğurlanması, ramazan ayındaki iftar davetlerinin ne şekilde gerçekleşeceği, bayramlaşmanın nasıl yapılacağı, bu esnada verilecek hediyeler, ulûfe dağıtımı sırasındaki uygulama, elçilerin mektup teslim merasimi, divan günlerinde uygulanan tören, donanmanın İstanbul’dan çıkışında ve dönüşünde düzenlenen merasim, sultan, şehzade ve ileri gelen devlet ricâlinin vefatlarında yapılan işler, Rusya, İspanya, Nemçe, Felemenk, İngiltere, Fransa, Saksonya devletleri elçilerinin kabullerinde uygulanan merasim gibi devletin resmî teşrifatı bazan yeri ve zamanı belirtilen olaylardan hareketle anlatılmaktadır. Ancak eser yazıldığı tarihlerdeki bütün merasimleri ihtiva etmediği gibi ele aldığı törenlerin ayrıntılarına da girmemiştir. Esad Efendi faydalandığı kaynakları yer yer teşrifat defterleri, vekilharç ağa defteri, hatt-ı şerif ile muanven defter, rûznâmçe defteri şeklinde belirtmiş, bazan da kendi gözlemlerini aktarmıştır.

Teşrîfât-ı Kadîme 1287’de (1870) İstanbul’da basılmıştır. Eserin tıpkıbasımlı neşri yapıldığı gibi (İstanbul 1979) matbu metin kısmen yazma metinle karşılaştırılarak açıklamalı ve sadeleştirilmiş olarak da yayımlanmıştır (Yavuz Ercan, Osmanlılarda Töre ve Törenler [Teşrifât-ı Kadîme], İstanbul 1979). Matbu nüshanın genel bir indeksi yapılmıştır (Cahid Baltacı, “Es‘ad Efendi ve Teşrîfât-ı Kadîme”, İslâm Medeniyeti, IV/3, İstanbul 1980, s. 97-128). Teşrîfât-ı Kadîme’nin Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yazma nüshası (Esad Efendi, nr. 3370) ilk matbu nüsha ile küçük farklılıklar dışında hemen hemen aynıdır. Bu sebeple ilk baskısının bu yazma esas alınarak hazırlanmış olması kuvvetle muhtemeldir. Eserin İstanbul Üniversitesi (TY, nr. 2692) ve Millet (Ali Emîrî Efendi, Müteferrik, nr. 52) kütüphanelerindeki nüshaları ise matbu nüshanın 132. sayfasına kadar gelmekte, buradan itibaren matbu nüshadan farklı ve ayrıntılı biçimde Rus ve Fransız elçileriyle Fransa’ya gidecek elçilere vb.ne uygulanacak merasimle ilgili bilgiler verilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2011 yılında İstanbul’da basılan 40. cildinde, 572-573 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.