TEVFÎK el-HAKÎM

İskenderiye’de doğdu. Kaynaklarda doğumuyla ilgili olarak 1898 ile 1903 yılları arasında değişen tarihler verilir (Brugman, s. 277, dipnot 2). Babası başsavcılıkta görev yapan geniş arazi sahibi Mısırlı bir memur, annesi güçlü karaktere sahip Türk asıllı zengin bir hanımdır. Babasının memuriyeti sebebiyle Mısır’ın çeşitli şehirlerini dolaştı. İlk eğitimini Desûk’taki bir mektepte aldı. İlkokulu Demenhûr’da okudu. İskenderiye’de Re’sü’t-tîn Lisesi’ne devam etti ve Kahire’de iki amcasının yanında kalarak liseyi bitirdi. Annesi gelişmesinde önemli rol oynarken onun anlattığı binbir gece masalları ve Antere, Hamzatü’l-behlevân gibi hikâyeler edebî zevkinin ilk tohumlarını oluşturdu. Babası hikâye ve roman gibi kitaplarla ilgilenmesini yasaklayıp edebî zevkini klasik Arap şiiriyle geliştirmesini istediyse de Tevfîk küçük yaşta iken Alexandre Dumas ve Ponson du Terrail’in romanlarını gizlice okudu. Kahire’de liseye devam ederken özellikle tiyatro eserlerini okudu. Georges Abyad’ın sergilediği oyunları hayranlıkla izledi. Öğrenciliğinin ilk yıllarında Mısır halkı İngiliz işgaline karşı isyan başlatmıştı. Bu dönemde İngilizler’in Mısır’ı işgallerini eleştiren şiirlerle eḍ-Ḍayfü’s̱-s̱aḳīl adlı oyununu yazdı (1919). Oyunu sahneye koymak amacıyla küçük bir tiyatro topluluğu oluşturdu. Bu topluluk Mısır’ın ilk tiyatrolarından olan Tevfîk el-Hakîm Tiyatrosu’nun çekirdeğini meydana getirdi. Yine bu dönemde Ukkāşe Kardeşler Tiyatrosu için babasından çekinmesi sebebiyle Hüseyin Tevfîk takma adıyla birkaç oyun kaleme aldı. Muhtemelen babasının isteği üzerine 1921’de Hukuk Fakültesi’ne girdi. Fransızca’nın Mısır hukuku için önemini kavrayarak Fransızca öğrenmeye ve bu dilde yazılmış tiyatro eserleriyle eleştirilerini okumaya başladı (Sicnü’l-ʿumr, s. 154-155). 1924’te Hukuk Fakültesi’nden mezun olduktan sonra babası onu hukuk alanında doktora yapmak üzere Paris’e gönderdi. Ancak Paris’te hukuk eğitiminden çok tiyatro eserleriyle ilgilendi. Shakespeare, Goethe, Maeterlinck, Ibsen ve Pirandello’nun oyunlarını izledi. Tiyatro yanında Fransız kültürüne yöneldi; Hippolyte Adolphe Taine’nin yazılarını inceledi. Yazarlık macerası, kendi deyimiyle gerçek kültürün kaynaklarından içebildiği Avrupa’ya ulaşmasından sonra başladı. Tevfîk el-Hakîm 1927’de doktora yapmadan Mısır’a döndü ve İskenderiye adliyesinde göreve başladı. Ardından savcı vekili olarak tayin edildi; Tanta, Desûk, Demenhûr ve Fâriskûr gibi şehirlerde beş yıl kadar bu görevde çalıştı (1929-1934). 1933’te yayımladığı Ehlü’l-kehf adlı oyunundan sonra ünü arttı. Önce Eğitim Bakanlığı’nın araştırma bölümünün (1934), ardından Sosyal İşler Bakanlığı’nın bilgi servisinin (1939) yöneticiliğine getirildi. 1951’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’nin genel müdürü oldu. 1956 yılında el-Meclisü’l-a‘lâ li’l-fünûn ve’l-âdâb üyeliğine seçildi. 1959’da UNESCO’nun Mısır temsilcisi sıfatıyla Paris’e gitti ve kendi isteğiyle 1960’ta geri döndü. 27 Temmuz 1987 tarihindeki ölümüne kadar el-Meclisü’l-a‘lâ li’l-fünûn ve’l-âdâb üyeliğini sürdürdü.

Pek çok araştırmacı Tevfîk el-Hakîm’i Arap tiyatrosunun kurucusu kabul eder (Egypt Since the Revolution, s. 159; Şükrî Gālî, s. 27; Long, s. 195). Kendisi de karakterini romancı olmaktan çok oyun yazarlığı için daha uygun bulur (Sicnü’l-ʿumr, s. 170-171). Lise yıllarında tiyatro eseri yazmaya başlayan Tevfîk el-Hakîm 1933’te kaleme aldığı Ehlü’l-kehf Tâhâ Hüseyin tarafından, eski trajediyi ele alışındaki başarısı ve dilin biçimsel gerekliliklerini yerine getirmesi bakımından Arap edebiyatının önemli aşamalarından biri diye nitelendirilir. Daha sonra konusunu yine kültür kaynaklarından seçtiği Şehrâzâd (1934), Pigmalion (1942), el-Melik Udip (1949) gibi oyunlar yazar. Ancak bunları ve diğer oyunlarını oluştururken iki sorunla karşılaşır: Mısır’da oyunlarını sahneye koyacak ekibin bulunmaması ve edebî dille konuşma dilinin farklılığı. Bunun üzerine oyunlarını “zihnî tiyatro” (théâtre des idées) dediği ve “mesrah-rivâye” (tiyatro-roman) kelimelerinden kısaltarak “mesrivâye” adını verdiği, sahneye konulmak için değil okunmak için kaleme alır. 1940’larda gazete ve dergilerde yayımlanmak üzere tek perdelik oyunlar yazar. Ardından bunları Mesraḥu’l-müctemaʿ (1950) ve el-Mesraḥu’l-münevvaʿ (1956) adıyla iki kitapta toplar. 1952 devriminden sonra kaleme aldığı oyunlarda bu dönemde Mısır’ın değişen politik ve sosyal gerçeklerini yazılarına aktarır. el-Eydi’n-nâʿime (1954) ve es-Sulṭânü’l-ḥâʾir (1960) bu dönemin oyunlarındandır. Yine aynı dönemin oyunlarından eṣ-Ṣafḳa’da (1956) edebiyat diliyle konuşma dili arasındaki çıkmazı aşabilmek için kullandığı üçüncü dil önerisiyle dikkat çeker ve Ḳālebüne’l-mesraḥî adlı eserinde (1967) bu meseleyi ele alır. Çok önce yazdığı Zemmâr’da da (1932) halk dilini kullanmıştı. Paris’te UNESCO üyesi olarak bulunuşunun ardından çalışmalarında modern Batı tiyatrosunun, özellikle II. Dünya Savaşı’nı yaşayan insanlığın içine düştüğü saçmalıkların, boşuna çabaların sergilenmesiyle oluşan absürt tiyatronun saçmalıklara dayanan güldürü oyunlarının etkileri görülür. Nehrü’l-cünûn (1935) ve Yâ Ṭâliʿa’ş-şecere (1963) bu tür oyunlarındandır. 1966 yılından sonra halkın gelişim ve değişiminden ümitsizliğe düşen Tevfîk el-Hakîm, Maṣîru Ṣarṣâr (1966), Küllü şeyʾ fî maḥallih (1966), Benkü’l-ḳalaḳ (1976) gibi alay ve ironi yoğunluğu taşıyan oyunlar yazar. Onun tiyatro eserleri ana hatlarıyla şu dönemlere ayrılarak incelenmiştir: Eğlence tiyatrosu (on iki eser, 1919-1934), zihnî tiyatro (altı eser, 1933-1944), sosyal tiyatro (yirmi bir eser, 1945-1950), denge (eğlence-fikir) tiyatrosu (sekiz eser, 1954-1966), absürt tiyatro (üç eser, 1966-1967), yeni kalıplar (üç eser, 1967-1969). Son dönem teliflerinde basitleştirilmiş fasih dille halk dilinin karışımından oluşan bir tiyatro dili önermiş ve uygulamıştır.

Tevfîk el-Hakîm’in kaleme aldığı romanlar, dönemindeki Avrupa romanı düzeyinde yazılmış ilk romanlardan kabul edilir. ʿAvdetü’r-rûḥ (1933) adlı otobiyografik romanı, modern Mısır’ın ilk romanı olarak görülen Muhammed Hüseyin Heykel’in Zeyneb’inden sonra yayımlanmış en önemli eser diye nitelendirilir. Söz konusu roman aynı zamanda yazarın iç dünyasına ve ideolojik bakış açısına ilişkin bazı ipuçları verir. Kitap müellifin amcalarıyla Kahire’de geçirdiği gençlik yıllarını konu edinir. Ayrıca Mısır’da 1919 isyanındaki kargaşayı ele alan çalışması çağdaş Mısır edebiyatında ulusalcı bir söylemle sömürgeciliğe karşı yazılmış bir eser kabul edilir. Burada yazarın Avrupa’ya, o günkü Mısır’a ve Firavunlar dönemine bakışını görmek mümkündür. Eserinde Antik Firavun’u Mısır’ın kendi dönemindeki köylerinde yaşatan yazarın romanına verdiği isim Firavun döneminin ihtişamının geri dönüş umudunu çağrıştırır: “Ruhun geri dönüşü”. ʿAvdetü’r-rûḥ’u tahlil eden Brugman romandaki genç karakter Muhsin’in, babasının kendi insanına dönüşünü Türk anneye değil Mısırlı Arap babaya dönüş arzusu olarak yorumlar (An Introduction to the History of Modern Arabic Literature, s. 282). Tevfîk el-Hakîm’in Yevmiyyâtü nâʾib fi’l-eryâf (1937), Paris’te yazdığı ʿUṣfûr mine’ş-şarḳ (1938) ve Sicnü’l-ʿumr (1964) adlı eserleri diğer önemli otobiyografik romanlarından kabul edilebilir. Müellif Arap romanına ilk defa “yevmiyyât” (günlükler/anılar), “resâil” (mektuplar) ve “hıvâr” (diyalog) romanı şeklinde yeni anlayışlar getirmiştir. Tevfîk el-Hakîm eserlerinde kendi döneminin Avrupa’sında mevcut bütün edebî akımlardan yararlanır. Nitekim ʿAvdetü’r-rûḥ’ta klasisizm, romantizm ve gerçekçilik romanın yapısını oluştururken bir dostuna yazdığı mektuplar dizisi halinde yapılandırılmış romanı olan Zehretü’l-ʿumr ve ʿUṣfur mine’ş-şarḳ gibi pek çok eserinde romantizmi, Yevmiyyâtü nâʾib fi’l-eryâf’ta gerçekçiliği, eḍ-Ḍayfü’s̱-s̱akīl’de sembolizmi, Ehlü’l-kehf’te varoluşculuğu ve nihilizmi, Pigmalion’da “sanat sanat içindir” anlayışını uygulamıştır.

Eserleri. Tevfîk el-Hakîm yetmişi aşkın tiyatro eseri, on bir roman ve yüzlerce kısa hikâye ile çok sayıda makale ve hâtırat kaleme almıştır. Eserleri pek çok dile çevrilmiş, Londra, Paris, Salzburg ve Budapeşte’de sahnelenmiştir. Madde içinde geçenlerin dışında diğer bazı eserleri şunlardır:

Tiyatro, roman ve hikâyeler: el-Merʾetü’l-cedîde (Kahire 1924); Muḥammed (Kahire 1936; Tunus 1989; Hz. Peygamber’in hayatını diyalog biçiminde ele alan bir tiyatro eseridir); Pyraksâ ev müşkiletü’l-ḥükm (1939, Kral Fârûk dönemini eleştirir); Süleymân el-Ḥakîm (1943, kudret-hikmet çelişkisine işaret eder); İzîs (1955, siyaset ve fikir adamları arasındaki çatışmayı ele alır); el-Ḫurûc mine’l-cenne (1956, kadının var oluş sebebini erkeğe hizmet şeklinde gören anlayışı eleştirir); Luʿbetü’l-mevt (1957); ʿAvdetü’l-vaʿy (1974, Cemâl Abdünnâsır dönemini eleştirir); Meclisü’l-ʿadl (1974, adalet sistemini eleştiren tiyatro eseridir); S̱evretü’ş-şebâb (1975, XX. yüzyılda nesil çatışmasını ele alır); el-Müʾmin ve’ş-şeyṭân; Allāh ve suʾâlü’l-ḥayrân; Erinî Allāh (felsefî bir hikâyedir).

Edebî, felsefî, dinî, siyasî, kültürel ve sosyal içerikli eserler: Fennü’l-edeb (1952); Teʾemmülât fi’s-siyâse (1954); Riḥle beyne’l-ʿaṣreyn (1972, anılardan oluşur); Ḥıvâr felsefî (1974); Ḥadîs̱ maʿa’l-kevkeb (1974); Edebü’l-ḥayât (1976); Muḫtârü’t-Tefsîri’l-Ḳurṭubî (1979); Naẓarât fi’d-dîn (1979); Taḥaddiyâtü sene 2000 (1980); Mıṣr beyne’l-ʿahdeyn (1983); et-Teʿâdüliyye fi’l-İslâm (1983); Eḥâdîs̱ maʿallāh (1983, Mısır’ın din âlimi ve idarecilerini eleştirir); Fi’l-vaḳti’ż-żâʾiʿ; Eḥâdîs̱ü’l-erbîʿâʾ (dinî meselelere dairdir); Naẓarât fi’d-dîn ve’s̱-s̱eḳāfe ve’l-müctemaʿ; Ves̱âʾiḳ fî ṭarîḳ; Beyne’l-fikr ve’l-fen; Ene ve’l-ḳānûn ve’l-fen.

Tevfîk el-Hakîm’in hayatı, eserleri ve görüşleri hakkında çok sayıda bilimsel ve akademik çalışma yapılmıştır. Türkiye’de İsmail Hocaoğlu Tevfîk el-Hakîm ve Avdetü’r-rûh (1992, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Hulusi Alptekin Modern Mısır Edebiyatçısı Tevfîk el-Hakîm ve Usfûrun mine’ş-şark Adlı Eserinin İncelenmesi (2004, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) adıyla yüksek lisans tezi hazırlamış, Aysel Ergül Çağdaş Mısır Tiyatrosunda Tevfik el-Hakîm ve Üç Entellektüel Tiyatrosu ismiyle doktora çalışması yapmıştır (1995, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Muhammed Mendûr Mesraḥu Tevfîḳ el-Ḥakîm adıyla bir eser yazmış (Kahire 1961), Umberto Rizzitano tiyatro eserlerini İtalyanca’ya çevirmiş, ayrıca çeşitli yönlerini ele alan çalışmalar gerçekleştirmiştir (hayatı ve eserleri hakkındaki diğer çalışmalar için bk. bibl.; Fuâd Devvâre, Hamdî es-Sekkût, Muhammed Seyyid Şûşe, John Funtan, Nebîle Halîfe Cum‘a, J. Brugman).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 41. cildinde, 13-14 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.