TÜZÜK-i CİHÂNGÎRÎ

Tüzük-i Cihângîrî’nin (Teẕkire-i Cihângîr, Tüzükât, Vâḳıʿât-ı Cihângîrî, Cihângîrnâme) Cihangir’in hükümdarlığının (1605-1627), on yedinci yılına kadar olan kısmı bizzat Cihangir, on yedinci yılından on dokuzuncu yılına kadar olan kısmı kendi denetimi altında Mu‘temed Han, Cihangir’in ölümüne kadar meydana gelen olayları içeren Tetimme-i Vâḳıʿât-ı Cihângîrî (Żamîme-i Cihângîrî) adlı zeyli ve dîbâcesi Mirza Muhammed Hâdî Han tarafından yazılmıştır. Eser, İran güneş takvimine göre ilkbaharın başlangıcı sayılan Nevruz (21 Mart) esas alınarak düzenlenmiş ve Cihangir’in tahta çıkışından ölümüne kadar vuku bulan hadiseler açık bir Farsça ile ayrıntılı biçimde ele alınmıştır. Dîbâcede Cihangir’in doğum tarihi ve yeri, tahta çıkışı, unvan ve lakapları, Agra şehrinin özellikleri ve buranın başşehir seçilmesi, Cihangir’in tahta çıktıktan hemen sonra ülkeyi mâmur kılmak için yayımladığı meşhur on iki emir (ferman), Cihangir’in hanımları ve çocukları, vezirler ve eyaletlerin idaresine tayin edilen görevliler, bastırılan sikkeler, Ebü’l-Fazl el-Allâmî’nin öldürülmesi, Cihangir’in Hindu âlimlerle sohbetleri, Ekber Şah’ın portresi, fetihleri, Kâbil ve Kandehar’ın zekâttan muaf tutulması anlatılmıştır. Ardından eser transit gümrük vergilerinin kaldırılması, Şehzade Hüsrev’in isyanı ve yakalanması gibi birinci yıla ait olaylarla başlamakta, her yılın olayları kronolojik sırayla kaydedilmekte ve Cihangir’in ölümü, Şehzade Hüsrev’in oğlu Dâverbahş’ın tahta geçirilmesi, nihayet Şah Cihan’ın mücadeleyi kazanarak tahtı ele geçirmesi gibi yirmi ikinci yıla ait olaylarla sona ermektedir.

Tüzük-i Cihângîrî yabancı ülkelerle olan ilişkiler, karşılıklı gönderilen elçilik heyetleri, yabancı hükümdarlardan gelen mektuplar, devlet kurumları, hükümdarın seyahatleri, gelenek-görenekler, yoksul ve düşkünlere yapılan yardımlar, âlim, şair ve sanatçılarla olan münasebetler, bayındırlık işleri, av partileri ve eğlence meclisleri gibi pek çok konuda ayrıntılı bilgi içerdiğinden Cihangir dönemi olaylarının yanı sıra devrin sosyal, ekonomik, kültürel ve bilimsel hayatına da ışık tutan önemli bir kaynaktır. Bu özelliklerinden dolayı eser Bâbürlüler tarihiyle ilgilenen Avrupalı, Hindistanlı, Pakistanlı vb. gibi araştırmacıların başlıca kaynaklarından biri olmuştur. Tüzük-i Cihângîrî, Muhammed Hâdî’nin zeyliyle birlikte Seyyid Ahmed Han tarafından 1863’te Gāzîpûr, 1864’te Aligarh 1914’te Leknev’de basılmış, daha sonra Cihângîrnâme adıyla Muhammed Hâşim tarafından tekrar yayımlanmıştır (Tahran 1359 hş./1980). Eseri Sultan III. Mustafa’nın emriyle Abdürrezzâk Nevres Türkçe’ye çevirmiş (İÜ Ktp., TY, nr. 2544), Major D. Price (1829) ve Alexander Rogers (The Tūzuk-i Jahāngīrī or Memoirs of Jahāngīr, I-II, 1909-1914, New Delhi 1978) İngilizce’ye, Ahmed Ali Râmpûrî (1874) ve İcâzülhak Kuddûsî (1970) Urduca’ya tercüme etmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 9 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.